الوقت- طی روزهای گذشته در اتفاقی مهم و نادر یک گذرگاه مرزی میان مناطق اشغالی تحت کنترل تروریست‌های تحت حمایت ترکیه در شمال غرب سوریه و حوزه تحت حاکمیت دولت مرکزی پس از سالها بازگشایی شد.
گذرگاه "ابوالزندین" در نزدیکی شهر الباب در حومه شهر حلب هفته گذشته به طور غیرمنتظره‌ای برای مدت کوتاهی بازگشایی شد.
پنج سال پیش، این گذرگاه شاهد عبور و مرور کالا و مسافر بود و حتی چندین معامله مبادله اسرا با پشتیبانی کشورهای حامی روند «آستانه»، میان دولت و شورشیان مسلح از این مسیر انجام شد. اما پس از شیوع همه‌گیری کرونا در کشور در سال ۲۰۱۹ این گذرگاه نیز بسته شد.
از این اقدام، در برهه‌ای که ترکیه و سوریه پس از سالها تخاصم و دشمنی باب مذاکره برای بازسازی روابط سیاسی را کلید زده‌اند به عنوان اولین آزمایش واقعی تمایل طرفین به تنش‌زدایی و پیشبرد روابط دوجانبه یاد می‌شود.
این در حالی است که طی همین روزها گشت نظامی مشترک میان نیروهای روسی و ترکیه در مناطق شمالی سوریه پس از وقفه‌ای یکساله مجدداً از سر گرفته شده تا نشانه‌های پررنگ‌تری از انتظار تحولی مهم در روند مذاکرات و میانجی‌گری‌های شکلگیری توافق مشاهده شود.
این رویداد پس از آن صورت گرفت که اولین بار در 2 آگوست (12 مرداد 1403)، معاون مدیر "مرکز آشتی روسیه" در سوریه اعلام کرد که یک پایگاه نظامی جدید در منطقه عین العرب با هدف «نظارت بر سیستم توقف عملیات جنگی بین طرف‌های درگیر» ایجاد می‌کند.
پس از آن روزنامه الوطن، نزدیک به دمشق، به نقل از برخی منابع میدانی گزارش داد که ایجاد پایگاه نظامی مشترک سوری و روسی در عین العرب در این زمان پرتنش، با هدف "اطمینان بخشیدن به دولت اردوغان" و جلوگیری از اقدامات خصمانه ای است که ممکن است از عین العرب به خاک ترکیه سرازیر شود.
ترکیه به نوبه خود از این اقدام استقبال کرد و وزارت دفاع این کشور آن را گامی در جهت تضعیف حضور «سازمان تروریستی در منطقه» (اشاره به گروه موسوم به نیروهای سوریه دموکراتیک تحت حمایت آمریکا) دانست.
مع‌الوصف، گروه‌های تروریستی ساکن مناطق اشغالی در ادلب و اطراف آن، که بازگشایی «ابوالزندین» را بخشی از روند تنش‌زدایی میان ترکیه و دمشق می دانند و با آن مخالفند، چند روز پس از افتتاح گذرگاه با برپا کردن «خیمه تحصن» در نزدیکی مرز، موجب بسته شدن مجدد آن شدند و حتی پس از توقف فعالیت گذرگاه نیز حاضر به برچیدن چادرهایشان نیستند.
گذرگاه «ابوالزندین» چه زمانی تأسیس شد؟
در پی عملیات نظامی علیه شبه نظامیان گروه تروریستی "داعش" در حومه شرقی حلب در سال 2017، ارتش سوریه توانست کنترل خود را بر مناطق وسیعی از حومه شرقی این استان، که از حومه جنوبی شهر الباب تا حومه شهر «تادف» را شامل می‌شد، توسعه دهد.
در فوریه همان سال، نیروهای تحت حمایت آنکارا در شمال سوریه کنترل مرکز شهر الباب و بخشی از حومه جنوبی و غربی آن را به دست گرفتند.
به این ترتیب شهر الباب به دو قسمت جنوبی و شمالی تقسیم شد که اولی در کنترل ارتش سوریه و قسمت شمالی تحت کنترل گروه های تحت حمایت آنکارا بود.
روند سینوسی مذاکرات صلح
در حالی که اقدامات مذکور همگی به نوعی نشاندهنده تمایل دو طرفه برای تنش‌زدایی و حل و فصل اختلافات می‌باشد اما مسیر مذاکرات در ماه‌های اخیر بدون چالش نبوده و روندی سینوسی را دنبال کرده است.
اردوغان رئیس جمهور ترکیه در هفته های اخیر بارها از آمادگی برای دیدار دوجانبه با بشار اسد سخن گفته و ماه گذشته در مورد احتمال از سرگیری روابط با دمشق و ارتقای آن، مانند قبل از بحران صحبت کرد.
در طرف مقابل، بشار اسد نیز در بیانیه‌های مطبوعاتی درباره ابتکار اردوغان گفت: ما نسبت به هر ابتکاری مثبت هستیم، اما این بدان معنا نیست که برای موفقیت بدون مرجع و چارچوب قوانین پیش برویم. زیرا اگر موفق نشویم، روابط بدتر می‌شود.»
موضوع عقب نشینی نیروهای ترکیه از شمال سوریه یکی از برجسته ترین موانع بر سر راه توافق به حساب می‌آید جایی که دمشق پذیرش آن از سوی ترکیه را، به عنوان التزام آنکارا به اصل حفظ تمامیت ارضی سوریه، پیش‌شرط هرگونه دیدار مستقیم با اسد و رسیدن به توافق اولیه می‌داند؛ در حالی که ترکیه چنین اولویت‌بندی را قبول ندارد و آن را بخشی از روند مذاکرات می‌داند.
هاکان فیدان وزیر امور خارجه ترکیه در پایان ژوئیه گذشته در اظهاراتی به اسکای نیوز عربی گفت: «تلاش‌های کشورش برای عادی‌سازی روابط با سوریه بر اساس تضمین امنیت مرزها، مبارزه با تروریسم و بازگشت امن پناهجویان سوری به کشورشان است».
فیدان طی اظهارات خود بر ضرورت پاکسازی سوریه از تروریسم، به ویژه مناطق عربی تحت اشغال پ‌ک‌ک (حزب کارگران کردستان) تاکید کرد و خاطرنشان کرد: تأسیسات نفتی وجود دارد که این سازمان تصرف کرده است. به این معنی که "یک سازمان تروریستی وجود دارد که منابع مردم سوریه را غصب کرده است."
پس از این اظهارات، شنیدن برخی صداهای تخرب‌کننده روند مذاکرات از آنکارا، بر پیچیده شدن بیشتر وضعیت دامن زد.
در حالی که زمزمه‌های ثمربخشی مذاکرات بغداد برای تسهیل دیدار اردوغان و اسد در رسانه‌های ترکیه به گوش می‌رسید، یاشار گولر وزیر دفاع این کشور در مواضعی جنجالی از سه شرط ترکیه برای خروج از سوریه سخن گفت که مهمترین آنها تدوین قانون اساسی جدید برای این کشور و برگزاری انتخابات آزاد بود.
گولر در سخنرانی خود گفت: «آنکارا نمی تواند درباره هماهنگی در مورد خروج (نیروهایش) از سوریه بحث کند مگر پس از توافق بر سر قانون اساسی جدید، برگزاری انتخابات و تامین امنیت مرزها.
پس از این اظهارات ما دیگر شاهد هیچ تحول واقعی دیگری در عرصه دیپلماسی که نشانگر پیشرفت مذاکرات باشد نبودیم».
با این حال برخی از تحلیلگران معتقدند که شروط اعلامی ترکیه بیشتر اقدامی برای گرفتن دست بالاتر در مذاکرات است تا سوریه از شرط خروج بی قید و شرط نظامیان ترکیه قبل از دیدار اردوغان و اسد عقب‌نشینی کند.
محمود علوش، پژوهشگر روابط بین‌الملل معتقد است: «آنکارا به دنبال ارسال دو پیام به اسد است. اولی می‌گوید آماده عادی‌سازی است که برای هر دو طرف منفعت دارد و دوم اینکه عجله آنکارا برای عادی سازی از موضع ضعف نیست».
با این حال آنچه مسلم به نظر می‌رسد این است که مسیر تنش‌زدایی میان سوریه و ترکیه متضمن تعهدات متقابل بین دو طرف و توانایی و تمایل هر دو برای انجام این تعهدات و مقابله با چالش‌هایی که ممکن است بوجود آید.
ابوالزندین؛ بالن آزمایشی
بازگشایی و سپس توقف سریع فعالیت گذرگاه ابوالزندین نشان داد که نقش متغیر مخالفان از سرگیری روابط ترکیه و سوریه بویژه در میان گروه‌های تروریستی مستقر در شمال غرب این کشور، که حیات و ممات خود را در گرو تداوم حمایت‌های مالی و نظامی و سیاسی آنکارا می‌دانند، نباید دستکم گرفته شود.
در حالی که ترکیه به دنبال اطمینان بخشی به مخالفان دمشق است که در روند تنش‌زدایی با نظام سوریه منافع این گروهها قربانی نمی‌شود اما گروه‌های مسلح طی ماه‌های اخیر علیه مواضع دولت ترکیه دست به اعتراض زده‌اند.
ایمن الدسوکی، پژوهشگر سوری در مرکز مطالعات استراتژیک عمران به تارنمای «الحره» گفت که وقایعی که رخ داده و در حال حاضر در حال وقوع است «نشان دهنده قدرت اقتصاد جنگی و احتمال خرابکاری دست اندرکاران در هر توافقی است که منافع آنها را در نظر نمی‌گیرد. آنچه در گذرگاه ابوالزندین رخ داد، نشاندهنده آن است که راه ثبات و صلح در سوریه هنوز بسیار دور است و همچنان مملو از عدم قطعیت و تردید است.»
با این حال ترکیه که از حضور بیش از 3 میلیون آواره سوری و هزینه‌های اقتصادی و عواقب سیاسی و اجتماعی آن به ستوه آمده، راهی جز همکاری دولت سوریه برای بازگرداندن آوارگان سوری به کشورشان نمی‌بیند.
به گفته اوزکیزیسیک (Ozkizilcik) تحلیلگر ترکیه‌ای، انکارا امیدوار است که روند باز کردن مرزهای داخلی در سوریه با ایجاد بازار کار و فرصت های شغلی به نوعی اقتصاد محلی این مناطق را احیا و تقویت کند و هزینه‌های دولت ترکیه برای کمک به این مناطق را کاهش دهد.
در زمان بسته شدن این گذرگاه، مناطق تحت کنترل نیروهای کرد در شهر منبج، یک کریدور اصلی برای عبور مردم و کالاها به مناطق تحت کنترل دولت سوریه از طریق گذرگاه «التیحه» در حومه جنوبی شهر منبج ایجاد کردند که یکی از مهم ترین گذرگاه های داخلی سوریه به شمار می رود که نیروهای PYD از آن درآمدهای اقتصادی قابل توجهی به دست می آورند.
همچنین آنکار به دنبال کسب سهم از بازار مناطق تحت کنترل دولت مرکزی از طریق بازگشایی مسیر تجاری با سوریه و افزایش صادرات کالا است. در این زمینه پروژه کلان‌تری نیز می‌تواند دنبال شود و آن پیشبرد کریدور تجاری تا کشورهای حاشیه خلیج فارس از طریق خاک سوریه و عراق می‌باشد.
ترکیه پس از سفر اردیبهشت ماه اردوغان به عراق، زمینه‌های ایجاد یک توافقنامه امنیتی را با بغداد فراهم کرد که سند نهایی آن در هفته گذشته به امضا رسید. ترکیه به دنبال آن است تا دولت سوریه به بخش دیگری از سازوکار دوجانبه ضد تروریسم ترکیه و عراق علیه حزب کارگران کردستان (پ ک ک) تبدیل شود.
نیاز ترکیه به همکاری ایران
کفه سنگین مشکلات ترکیه برای پیشبرد یک برنامه ضد و نقیض در عادی سازی روابط با دمشق و همزمان حفظ اتحاد با گروه‌های ترویستی مسلح، آنکارا را به نقش حمایتی ایران و روسیه به عنوان دیگر بازیگران تأثیرگذار در صحنه معادلات سوریه نیازمند کرده است.
حجابی کرالانگیچ، سفیر ترکیه در تهران اخیراً در گفتگویی با خبرگزاری تسنیم گفته بود: «اگرچه ممکن است دیدگاه های ایران و ترکیه در این مورد (تحولات سوریه) متفاوت باشد [اما] ما برای ادامه دیدارها با سوریه، نقش ایران را مهم می‌دانیم، در زمینه سوریه به رفتارهای سازنده ایران احتیاج داریم».
سفیر ترکیه اذعان داشت «رابطه‌ای که ایران با سوریه دارد می‌تواند سوریه را به‌سمت صلح با ترکیه تشویق کند.»
این مواضع، در میانه چالش‌هایی نظیر وقایع گذرگاه ابوالزندین و یا فاصله زیاد دیدگاه‌های دمشق و آنکارا، نشاندهنده آگاهی ترکیه در مورد نیاز به مشارکت تهران به عنوان یک میانجی در پروژه عادی سازی برای به حداکثر رساندن شانس موفقیت آن است.
