الوقت- با بروز خشکسالی‌های پی در پی در عراق و کمبود منابع آب سطحی بحران آب و کشاورزی به یک مسئله مهم داخلی و روابط خارجی عراق با همسایگان بویژه ترکیه تبدیل شده است که در سالهای گذشته با ساخت سدهای متعدد بر روی دو رودخانه بزرگ دجله و فرات عملاً کشورهای پایین دست را دچار مشکلات عدیده کرده است.
روز گذشته کمیته کشاورزی، آب و مرداب‌های پارلمان عراق از شروط اعلامی آنکارا برای پذیرش درخواست بازگشایی دریچه سدهایش خبر داد و در عین حال خواستار گنجاندن چندین پیشنهاد در بودجه سال 2023 برای بخش کشاورزی شد.
رفیق الصالحی عضو کمیسن کشاورزی وجلس در گفت‌وگو با خبرگزاری «المعلومه» با اشاره به اینکه «ترکیه در ازای بازکردن آب از سدهای خود و رسیدن به رودخانه های عراق، شروط متعددی را بر عراق تحمیل کرد»، گفت: از جمله این شروط، بیرون راندن پ.ک.ک از شمال عراق است. وی همچنین با اشاره به مطالبات بیشتر آنکارا برای انعقاد قراردادهای اقتصادی و سیاسی، از تلاش ترکیه برای سوء استفاده کردن از بحران آب در عراق برای دستیابی به منافع مورد نظر خود انتقاد کرد.
در سالهای اخیر، عراق از یک بحران بزرگ آب رنج می‌برد که بخش مهمی از آن در نتیجه در نتیجه کاهش مقادیر ورودی آب از ترکیه است که عراقی‌ها آن را اعمال سیاست تشنگی عراق از سوی آنکارا عنوان می‌کنند. گزارش سازمان ملل که در سال 2015 منتشر شد، نشان داد که کنترل آنکارا بر جریان‌های آب باعث "عواقب جدی" برای عراق شده است، مانند سطوح بالای شوری در پایین دست، که منجر به آسیب به امنیت آب، کشاورزی و اکوسیستم منطقه شده است که خطرات کوچ‌اجباری ساکنان محلی را نیز در پی دارد. آب شیرین در عراق در حال حاضر کمتر از 30 درصد جریان طبیعی خود را دریافت می کند. کارشناسان محیط زیست عراق تایید می کنند که سطح شوری آب تنها در باتلاق های عراق، که قبلاً حدود 200 واحد در میلیون بود، امروز از 1900 واحد در میلیون فراتر رفته است.
سیاست تنش‌آفرین سدسازی‌های ترکیه
ترکیه منابع هیدروکربنی زیادی ندارد، اما در یکی از خشک ترین مناطق جهان از آب فراوانی برخوردار است.
این آب در کوه های ناهموار و مرتفع پوشیده از برف شرق آناتولی متمرکز است.
بر اساس آمارهای جهانی میانگین سالانه سرانه آب ثابت برای منطقه خاورمیانه 300 مترمکعب است، در حالی که این رقم در ترکیه از مرز سرانه 3100 مترمکعب در سال فراتر می رود.
شکی نیست که برخورداری ترکیه از سهم آبی معادل 10 برابر همسایگانش در جنوب، مزیت بلندمدتی به نفع آنکارا است، زیرا حدود 90 درصد از آبی که در رودخانه فرات جریان دارد، به ویژه، از کوه های آناتولی در ترکیه سرچشمه می گیرد و علاوه بر آن 40 درصد آب رودخانه فرات در ترکیه است.
یعنی رودخانه‌ای که از ترکیه می‌آیند، سبد غذایی منطقه بویژه عراق و سوریه را پر می‌کنند.
طی 20 سال گذشته، دولت ترکیه با استفاده از آخرین فناوری ها به بهره برداری فزاینده اقتصادی و توسعه‌ای از آب این دو رودخانه روی آورده است و این امر به آنکارا برتری ژئوپلیتیکی قابل ملاحظه ای نسبت به همسایگانش در جنوب عطا کرده است.
مشکل آب بین ترکیه، عراق و سوریه از سال 1984 به وجود آمد که طی آن ترکیه یک پروژه عظیم برای توسعه رودخانه‌های دجله، فرات و فلات صحرا با مساحت 74000 کیلومتر را اجرایی کرد. اهداف تعیین شده برای پروژه "گپ" ایجاد یک شبکه بزرگ آبیاری کشاورزی و تولید برق شامل 21 نیروگاه برق و دوبرابر کردن تولید کشاورزی ترکیه بود.
ترکیه از دهه 1960 حدود 600 سد بر روی این دو رودخانه ساخته است و ساخت 600 سد دیگر در 40 سال آینده برنامه ریزی شده است. بسیاری از این سدها بخشی از پروژه جنوب شرقی آناتولی هستند که هدف آن تقویت فعالیت‌های اقتصادی در منطقه است که سرشار از زمین‌های کشاورزی است.
سد ایلیسو بخشی از پروژه جنوب شرقی آناتولی است که قادر است سالانه 4.12 میلیارد کیلووات ساعت انرژی الکتریکی تولید و سالانه حدود 250 میلیون دلار در تولید برق ترکیه بهره‌وری داشته باشد و به تامین آب برای آبیاری 1.2 میلیون هکتار زمین کمک کند.
اما اهمیت سدها برای ترکیه تنها به تولید انرژی و آبیاری محصولات محدود نمی شود، بلکه به نفوذ ژئوپلیتیکی نیز مربوط می شود.
پیش از احداث سد بزرگ اتاتورک در سال 1990 ترکیه موافقت کرد که حدود 500 متر مکعب آب در ثانیه به سمت سوریه رهاسازی کند، اما به بهانه تغییرات اقلیمی از انجام این تعهد سر باز زد که موجب کاهش شدید سهم سوریه و عراق از رود فرات گردید.
ترک ها از قبل به همتایان سوری و عراقی خود اطلاع دادند، اما کشورهای پایین دستی با عصبانیت واکنش نشان دادند و سپس اوزال رئیس جمهور ترکیه به آنها پاسخ داد و گفت: «ما به اعراب نمی گوییم که با نفت خود چه کنند... به همین دلیل هیچ پیشنهادی از آنها در مورد اینکه با آب خود چه کنیم نخواهیم پذیرفت».
آنچه مشکلات موجود در این پرونده را افزایش می دهد، عدم وجود توافق رسمی در زمینه مدیریت آب بین عراق، سوریه و ترکیه است.
ابتکارات السودانی
برای السودانی، پرونده آب مهم است، به خصوص که او یک استراتژی و برنامه بلندمدت توسعه آب برای سه دهه آینده تهیه کرده است. آغاز این کار متقاعد کردن ترک‌ها برای پمپاژ بیشتر آب از رودخانه دجله بود و مرحله بعدی شامل برنامه هایی برای افزایش ذخیره آب، کاهش هدررفت و تنظیم مصرف آب و استفاده صحیح از آن خواهد بود.
اگرچه در ماه‌های اخیر بارش‌های خوبی در عراق صورت گرفت و به گزارش «خالد شمال» سخنگوی وزارت منابع آب عراق ذخیره استراتژیک آب در نتیجه اضافه شدن مقادیر زیادی آب باران در سدها و دریاچه‌ها، دو میلیارد متر مکعب افزایش یافته است که می‌تواند نقش موثری در احیای باتلاق‌ها و رونق کشاورزی امسال داشته باشد، اما همچنان هدر رفت آب به دلیل عدم استفاده از روش های تکنولوژیک و مدرن در آبیاری زمین‌ها، کمبود محسوسی در تأمین آب وجود دارد.
السودانی تلاش کرد در سفر به آنکارا با استفاده از تجارت 24 میلیارد دلاری میان دو طرف، زمینه توافقات راهبردی بین عراق و ترکیه در حوزه آبی را ایجاد کند.
در این راستا تحلیلگران عراقی بر این باورند که بغداد می تواند از ابزار واردات کالا از ترکیه، به عنوان کارت فشار علیه آنکارا در ازای به دست آوردن آب و حقوق حاکمیتی عراق، به ویژه با توجه به وخامت اوضاع اقتصادی در ترکیه در کنار ضعف موقعیت اردوغان در آستانه انتخابات بهره برداری کند.
حتی السودانی برای ترغیب بیشتر ترکیه به همکاری، پروژه «جاده توسعه» را در دستور کار قرار داده است که1200 کیلومتر طول دارد و از راه‌آهن، بزرگراه و خطوط لوله تشکیل شده است که از بندر فاو در بصره شروع می‌شود و به بندر مرسین ترکیه می‌رسد. خط راه‌آهن این پروژه قرار است در فاز اول 3.5 میلیون تن و در فاز دوم 7.5 میلیون تن کالا جابه‌جا کند، ضمن اینکه پیش‌بینی می‌شود کل هزینه پروژه به 20 میلیارد دلار برسد و به عنوان جایگزینی برای کانال سوئز، و موجب اتصال کشورهای خلیج فارس، اردن و ایران به اروپا باشد.
در این بین السودانی حتی در برابر درخواست‌های جدی نمایندگان و گروه‌های عراقی به ویژه از جناح مقاومت برای اقدام جدی علیه اشغالگری نظامی ترکیه در شمال عراق مقاومت نموده تا فضای همکاری با ترکیه حفظ شود و بحران اختلافات آبی تشدید نشود. با این حال مسلم آن است که تنش آبی در آینده پیش رو مهمترین پرونده مورد اختلاف دو همسایه خواهد بود که بر روابط آنها سابه خواهند انداخت.
