الوقت- در حالی تروریسم اقتصادی به مهمترین ابزار غرب برای به زانو درآوردن کشورهای رقیب تبدیل شده است در مقابل دولت‌های مورد هجمۀ این شکل از جنگ نامتقارن تدابیر واکنشی و متقابل خود را راه اندازی می‌کنند تا بتوانند در این جنگ کمترین خسارت را متحمل شوند. یکی از مهمترینِ این سیاست های واکنشی روی آوردن به یافتن شرکای جدید تجاری اقتصادی و تحکیم پیوندهای اقتصادی با شرکای نزدیک است. حربه ای که این روزها تهران و مسکو را بیش از پیش به سمت همکاری سوق داده است. پس از امضای پیمان منطقه اقتصادی اورآسیا و راه اندازی کریدور شمال-جنوب که روابط تجاری بین ایران و روسیه را وارد فاز جدیدی از تعاملات کرد این بار پروژه دیگری در دستورکار دو کشور قرار گرفته است که فراتر از طرحهای قبلی می‌تواند روند تجارت بین دو طرف را با سرعت زیادی توسعه دهد.
روسیه و ایران که در سال‌های اخیر به طور فزاینده‌ای در مسیر اتحاد استراتژیک حرکت می‌کنند، برای دور زدن تحریمهای غرب بر صادرات خود در پی ایجاد یک مسیر آبی-راه‌آهن جدید ایران هستند. این مسیر جدید که بر اساس داده‌های خبرگزاری بلومبرگ به دست آمده است، مسیر جدید بین قاره‌ای با 3000 کیلومتر از دریای آزوف از جمله بندر اصلی ماریوپل اوکراین و دهانه رود دون، آغاز می‌شود و با عبور از دریای خزر و از آنجا به سمت خلیج فارس امتداد می‌یابد و در نهایت به اقیانوس هند ختم می‌شود.
این مسیر ریلی و ابی که از رودخانه‌ها و راه‌آهن‌های دو کشور عبور می‌کند نشان می‌دهد که چگونه دو کشور در برابر فشارهای غرب سعی دارند تا از همه توانمندی‌های خود در مقابل دشمنان بهره بگیرند. داده‌های ردیابی کشتی‌های جمع‌آوری‌شده توسط خبرگزاری بلومبرگ نشان می‌دهد که ده‌ها کشتی روسی و ایرانی از جمله کشتی‌های مشمول تحریم، در حال تردد در این مسیر هستند. گفته می‌شود که حدود 25 میلیارد دلار برای افزایش حجم تجارت در این کریدور ریلی و آبی سرمایه‌گذاری خواهد شد. مسیر جدید در ادامه کریدور شمال- جنوب است و بخشهایی از این مسیر تجاری با کریدور قبلی هم‌پوشانی دارد و به همین خاطر بسیاری از زیرساختهای آن آماده هستند و لذا دو کشور برای احداث این کریدور کار چندان دشواری نخواهند داشت.
در ماه‌های اخیر دیدارهای زیادی بین مقامات ایران و روسیه در پایتخت‌های دو کشور انجام شده است و روند تحجارت هم بین دو متحد روند رو به رشدی را نشان می‌دهد. با امضای قراردادهای جدید و راه اندازی کریدورهای ریلی و آبی، پیش بینی می‌شود که سطح معاملات تجاری بین دو کشور در آینده نزدیک به بیش از 5 میلیارد دلار برسد. حتی بر اساس توافقاتی که اخیرا در تهران به امضای مقامات دو کشور رسید، سقف 40 میلیارد دلاری هم برای تعاملات دوجانبه در آینده درنظر گرفته شده است.
دولت سیزدهم هم سیاست راهبرد نگاه به شرق را در راس سیاست خارجی خود قرار داده است و در توسعه مناسبات با کشورهای آسیایی و به خصوص روسیه و اورآسیا تلاش مضاعفی انجام داده است و قراردادهای زیادی را با کشورهای منطقه در یکسال گذشته امضا کرده است.
بهترین مسیر جایگزین برای روسیه
روسیه پس از بسته شدن مرزهای اروپایی پس از جنگ اوکراین دنبال مسیرهای ترانزیتی و دریایی بود تا بتواند کالاهای خود را به سایر مناطق صادر کند و در این میان، ایران به دلیل قرار گرفتن در شاهراه ارتباطی شرق و غرب، برای روسها اهمیت زیادی پیدا کرده است. روسیه پیشتر برخی کالاهای خود را از طریق دریای سیاه به دریای مدیترنه و از آنجا و از طریق کانال سوئز به دریای سرخ و سپس به اقیانوس هند صادر می‌کرد که مسیر طولانیتری بود و ماه‌ها طول می‌کشید نا کشتی‌های تجاری روسیه به هند برسند، اما این مسیر 3000 کیلومتری می‌تواند جایگزین خوبی برای روسیه باشد تا در کوتاه‌ترین زمان ممکن و با صرف هزینه کمتر بتواند با هندوستان و کشورهای خلیج فارس تعاملات تجاری خود را انجام دهد.
تحلیلگران اعتقاد دارند که این امر نشان می‌دهد شبکه‌های تجاری جدید در اقتصاد جهانی درحال شکل گیری هستند و اقتصاد بین‌الملل به سرعت در حال خارج شدن از حالت تک قطبی و مبدل شدن به اقتصاد چندقطبی رقیب یکدیگر در صحنه جهانی بسر می‌برد. ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه هم پس از جنگ اوکراین، بارها اعلام کرده که جهان دیگر نظم مورد نظر غرب را بر نمی‌تابد و تغییر و تحولات نشان می‌دهد که نظم جهانی چندقطبی اکنون در سطح جهانی در حال تکامل یافتن است.
اروپا پیش از بحران اوکراین، بزرگترین شریک تجاری روسیه بود ولی با تحرمی‌های اتحادیه اروپا و آمریکا، این تعاملات به پایین ترین سطح خود رسیده است و نیاز با مسیرهای جدید بیش از پیش احساس می‌شد. زیرا رهبران مسکو هم بارها گفته‌اند که روابط با غرب به دوران گذشته برنخواهد گشت و باید در سیاستهای اقتصادی خود تجدیدنظر کنند.
پس از بحران اوکراین، روسیه و متحدانش در شرق سعی کرده‌اند تا اتحاد خود را در برابر جبهه غرب تقویت کنند. تقویت سازمانهای اقتصادی منطقه‌ای و ایجاد کریدورهای جدید و تقویت مسیرهای ریلی و آبی، بخشی از این راهبرد هستند که تا حد زیادی موفق بوده است. غربی‌ها مدعی بودند که تحریمهای گسترده علیه روسیه، این کشور را تضعیف خواهد کرد و سبب می‌شود تا در میدان اوکراین امتیاز دهد اما این این برآوردها اشتباه از آب درآمد و روسیه زودتر از آن چیزی که انتظار می‌رفت مشتریان جدیدی برای بازارهای نفت و گاز خود پیدا کرد و توانست آثار تحریمها را خنثی کند، لذا مسیرهای جدید هم در آینده نقش مهمی در تجارت شرق خواهد داشت.
مسیری برای دور زدن تحریمهای غرب
احداث و احیای مسیرهای ریلی و آبی بین روسیه و ایران، با هدف مقابله با فشارهای غرب انجام می‌شود. ماریا شاگینا، کارشناس تحریمها و سیاست خارجی روسیه در موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک مستقر در لندن در گفتگو با خبرگزاری "بلومبرگ" گفت:«این امر از شکل گیری زنجیره‌های تقویت مقاومت در برابر تحریمهای ظالمانه غرب علیه دو کشور در طول مسیر حد فاصل میان آن دو حکایت دارد. پیش بینی می‌شود روسیه و ایران سرمایه گذاری کلانی در کریدور تجاری داخلی انجام دهند تا به تسهیل جریان کالاهایی که غرب می‌خواهد متوقف کند، کمک می‌کند. آنها تمام نقاط ضعف برای حمل‌ونقل محصولات و کالاهای ممنوعه را بررسی خواهند کرد».
ایران و روسیه که تحت گسترده ترین تحریمهای از سوی غرب قرار دارند و از آنجا که در حال حاضر افق روشنی برای بهبود روابط این کشورها با غرب وجود ندارد، لذا سعی دارند تا حد امکان روابط تجاری و اقتصادی خود را تقویت کنند تا از گزند این تحریمها در امان بمانند. این مسیر جدید هم به گونه‌ای طراحی شده است که آمریکا و اروپا نمی‌توانند مزاحمتی برای کشتیها و مسیرهای ریلی ایجاد کنند و به همین منظور دور زدن تحریمها به راحتی امکان پذیر خواهد بود.
نیکولای کوژانوف، کارشناس حوزه خلیج‌فارس در دانشگاه قطر که از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۹ به‌عنوان دیپلمات کرملین در تهران خدمت کرده است، می‌گوید:«با بسته شدن شبکه‌های حمل‌ونقل اروپایی، آنها بر توسعه کریدورهای تجاری جایگزینی متمرکز شده‌اند که از چرخش روسیه به شرق حمایت می‌کند. شما می‌توانید کنترل‌هایی را بر مسیرهای دریایی اعمال کنید، اما کنترل مسیرهای زمینی دشوار است و ردیابی همه آنها تقریباً غیرممکن است».
از سوی دیگر، برای تسهیل در تعاملات تجاری در این کریدور جدید، روسیه در حال نهایی کردن قوانینی است که به کشتی‌های ایران در امتداد آبراه‌های داخلی رودخانه‌های ولگا و دون حق عبور می‌دهد. برداشتن محدودیت‌های تجاری از سوی دو کشور، می‌تواند در توسعه روند صادرات و واردات کالاها کمک شایانی کند. به گزارش رسانه‌ها، کشتی‌هایی که در رودخانه‌های دون و ولگا حرکت می‌کنند، از گذشته مشغول مبادله انرژی و کالاهای کشاورزی هستند، ایران نیز سومین واردکننده غلات روسیه است اما این محدوده قرار است افزایش یابد. همچنین، دو کشور مجموعه‌ای از معاملات تجاری جدید را اعلام کرده‌اند که شامل کالاهایی از جمله توربین، پلیمر، لوازم پزشکی و قطعات خودرو می‌شود و برای انتقال این کالا در سریعترنی زمان ممکنف نیاز به تقویت مسیرهای ریلی و دریایی است.
نگرانی آمریکا
آمریکا که از هر توافقی بین ایران و روسیه نگران است و آنرا را تهدیدی برای خود می‌داند، این بار هم پروژه جدید را برخلاف سیاستهای خود در جهان اعلام کرده و سعی دارد تا بتواند مانع از تحقق این برنامه‌ها شود. مقامات ایالات متحده گفته‌اند که از نزدیک این کریدور را زیر نظر دارند، زیرا به ادعای آنها می‌تواند برای انتقال سلاح‌های ایرانی به روسیه علیه اوکراین نیز مورد استفاده قرار گیرد. رابرت مالی، نماینده آمریکا در امور ایران گفته است:«این یک تصمیم فوق‌العاده مضر و بی‌ملاحظه است که آنها گرفته‌اند. مهم است که توجه خود را به آن جلب کنیم تا به دنیا نشان دهیم که نمی‌توانند چیزی را از ما پنهان کنند». جیمز اوبراین، مقام ارشد آمریکایی در امور تحریم، پس از اعلام تحریمهای جدید در هفته گذشته که مدیران راه‌آهن روسی را هدف قرار می‌دهد، گفت:«این محدوده‌ای است که ما بادقت دنبال می‌کنیم، هم این مسأله و هم به طورکلی ارتباط ایران و روسیه. ما نگران هرگونه تلاشی برای کمک به روسیه برای دور زدن تحریمها هستیم». روند تحولات چند ماه اخیر نشان داد که هر چه فشارهای غرب بر علیه روسیه و ایران بیشتر می‌شود، به همان اندازه اراده دو کشور برای مقابله با فشارهای غرب هم افزایش پیدا می‌کند.
مسیری مناسب برای دیگر کشورها
این مسیر علاوه بر تجارت بین ایران و روسیه، برای کشورهای دیگر هم می‌تواند موثر باشد تا تعاملات خود با مسکو را از این مسیر تحکیم ببخشند. هند و پاکستان می‌توانند با استفاده از این کریدور، صادرات و واردات کالا با روسیه را تسهیل کنند و به لحاظ هزینه و زمان هم برای این کشورها به صرفه تر خواهد بود. هند با وجود فشارهای آمریکا برای پیوستن به تحریمهای روسیه اما سیاست موازی را در پیش گرفت و به جای کاهش تعاملات با مسکو، خرید نفت از این کشور را تا 25 برابر افزایش داد و اکنون پس از چین، بزرگترین خریدار نفت روسیه است و می‌تواند با استفاده از مسیر جدید، بخشی از تعاملات خود را از طریق آن انجام دهد. همچنین برای کشورهای حاشیه خلیج فارس هم که در پی تقویت مناسبات خود با روسیه هستند، فرصت خوبی است تا از کریدور جدید برای انجام مبادلات خود استفاده کنند و این مسیر هم برای اعراب مفید خواهد بود و به جای استفاده از مسیرهای طولانی، می‌توانند این مسیر را برای صادرات و واردات خود به روسیه مورد استفاده قرار دهند.
هر چند آمریکا امیدوار است تا هند و کشورهای عربی از این کریدور استقبال به عمل نیاورند تا این طرح با شکست مواجه شود اما رویکرد اخیر این کشورها در قبال بحران اوکراین نشان داد که واشنگتن نمی‌تواند روی این متحدانش حساب باز کند، زیرا مثل گذشته از کاخ سفید حرف شنوی ندارند.
هر چه آمریکا تقلا می‌کند تهران و مسکو را از تحولات جهانی کنار بزند، نتیجه عکس می‌گیرد و افزایش دامنه تحریمها بیش از آنکه به ضرر این دو کشور تمام شود، به ضرر خود غرب است که اکنون با بحران انرژی درگیر است و در آینده با چالشهای جدی‌تری هم مواجه خواهد شد. زیرا جهان چند قطبی در حال شکل‌گیری اجازه جولان به واشنگتن را نخواهد داد تا سیاستهای خود را به دیگران تحمیل کند و کریدورهای تجاری شرقی متعلق به مثلث روسیه-ایران-چین همه رشته‌های غرب را پنبه خواهد کرد.
