الوقت- درحالی که ارمنستان و جمهوری آذربایجان در نوامبر 2020 پس از چند هفته درگیری، در نهایت برای آتش‌بس و ترسیم مرزهای جدید توافق کردند اما با این حال این توافقات که با وساطت روسیه انجام شد نتوانسته مقامات باکو را راضی نگه دارد و به همین منظور در دو سال گذشته همواره مترصد فرصتی بودند تا بتوانند سیاستهای ناکام مانده خود را محقق کنند.
آذربایجان همه مناطق قره‌باغ را متعلق به خود می‌داند که به ادعایش در دوران پس از استقلال توسط ارمنستان اشغال شده است که باید به سرزمین اصلی بارگردانده شود. هر چند جمهوری آذربایجان در سال 2020 با حمایتهای ترکیه توانست بخشهای زیادی از قره باغ را از دست ارمنستان پس بگیرد اما قسمتی از این مناطق کماکان در اختیار ارمنی‌ها است و به همین خاطر در هفته‌های اخیر نیز نیروهای آذربایجان درگیریهای پراکنده‌ای را در این منطقه مورد مناقشه شروع کرده‌اند و با وجود آتش‌بس شکننده اما هر روز اخباری از درگیری بین نیروهای دو کشور در رسانه‌ها منتشر می‌شود.
مقامات ارمنستان بارها از باکو خواسته‌اند تا از مرزهای این کشور عقب‌نشنیی کند اما با این حال نیروهای آذربایجان سرمست از پیروزیهای قبلی و موج سواری روی درگیری شرق و غرب در اوکراین، با این تصور که می‌توانند با یورش مجدد سرزمینهای باقی مانده را پس بگیرند، حاضر به عقب‌نشینی نیستند. در درگیریهای اخیر بین نیروهای دو طرف، دهها نفر کشته و زخمی شده‌اند که نگرانی‌ها را نسبت به وقوع جنگ جدید در قفقاز جنوبی افزایش داده است. اگرچه الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان و دیگر مقامات این کشور کماکان اصرار دارند تا این مناطق را پس بگیرند اما جاهطلبیهای باکو می‌تواند بحرانهای جدیدی را در منطقه ایجاد کند که دود آن به چشم همگان خواهد رفت.
باکو مدعی است که بر اساس توافقات 2020، قرار بود کریدور زنگه زور که خاک اصلی آذربایجان را به منطقه خودمختار نخجوان متصل می‌کند، احداث شود اما مقامات مسکو و ایروان بارها گفته‌اند که چنین بندی در توافقات دو سال پیش وجود ندارد اما آذربایجان از این خواسته خود دست برنمی‌دارد و در سودای تحقق آن است و تحرکات نظامی هفته‌های اخیر نیز بر این اساس انجام می‌شود. مقامات آذربایجان سعی دارند با احداث این کریدور مرزهای ارمنستان با ایران را برای همیشه قطع کرده و وسعت سرزمینی خود را توسعه دهند. آذربایجان می‌خواهد با احداث این کریدور جنجالی، سرزمین خود را یکپارچه کرده و پس از گذشت سه دهه، بتواند نخجوان را به خاک اصلی متصل کند و از طریق مرزهای زمینی به این منطقه دسترسی داشته باشد.
بر اساس توافقات انجام شده با میانجیگری روسیه، قرار بود کریدوری با نظارت روسها احداث شود که از داخل ارمنستان عبور کرده و خاک آذربایجان را به نخجوان وصل کند تا مسیر زمینی برای آذری‌ها فراهم شود اما باکو کریدوری را می‌خواهد که خارج نظارت‌های بین المللی و کنترل تمام امور آن در دست خودش باشد.
آذربایجان کشوری نیست که بتواند به تنهایی در مرزهای منطقه تغییراتی ایجاد کند و در این برنامه از پشتیبانی قاطع ترکیه هم برخوردار است تا جاهطلبیهای خود را عملی کند. ترکیه و شخص رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور این کشور قصد دارند با احداث کریدور زنگه‌زور، علاوه بر اینکه سرزمین آذربایجان را توسعه می‌دهند، راه را برای تقویت مناسبات با کشورهای آسیای مرکزی که آنکارا در این منطقه نقشه‌های زیادی دارد را هموار کند. این سناریو، بخشی از پروژه «نوعثمانی» اردوغان است تا قدرت خود را در سرزمینهای ترک زبان گسترش داده و رهبری آنچه «جهان ترک» می‌نامد را برعهده بگیرد
ایران ضامن امنیت و ثبات ژئوپلتیک منطقه
اگرچه آذربایجان بازپس‌گیری سرزمینهای خود و احداث کریدورهای جدید را حق مسلم خود می‌داند اما در این بین کشورهای منطقه نسبت به این اقدامات خطرناک هشدار می‌دهند. ایران که بیش از همه از تحرکات آذربایجان نگران است در دو سال گذشته بارها نسبت به ماجراجوییهای باکو در قفقاز جنوبی هشدار داده است و در هفته‌های اخیر این هشدارها افزایش یافته است. مقامات ایرانی با بیان اینکه هیچگونه تغییرات ژئوپلتیکی را بر نمی‌تابند عواقب اجرایی کردن این طرح را نیز به دولتمردان باکو گوشزد می‌کنند تا مبادا دست به کار نسنجیده‌ای بزنند. جمهوری اسلامی تا همین اواخر فقط به هشدارهای لفظی به مقامات آذربایجان اکتفا می‌کرد اما با جدی شدن تحرکات همسایه شمالی در هفته‌های گذشته و افزایش خطر درگیریها در قفقاز جنوبی، اقدامات عملی را نیز در دستورکار قرار داده است.
نیروهای زمینی سپاه پاسداران هفته گذشته در منطقه ارس رزمایش «اقتدار ولایت» را با حضور دهها نیروی رزمی برگزار کردند تا به مقامات باکو نشان دهند که برای هر گونه سناریوی در منطقه آماده هستند. هر چند ایران همواره از طرفین درگیر در قفقاز جنوبی خواسته تا از هر گونه اقدامی که آتش جنگ را شعله‌ور می‌کند خودداری کنند اما همزمان سطح آمادگی نظامی خود را نیز در بالاترین سطح حفظ کرده تا در صورت بروز اتفاقات ناگوار بتواند از امنیت مرزهایش دفاع کند. ایران درگیری در قفقاز جنوبی را در شرایط کنونی خطرناک می‌داند که دامنه آن می‌تواند به کشورهای همسایه نیز سرایت کند و سبب دخالت بیشتر بازیگران خارجی در این بحران شود. مداخلات فرامنطقه‌ای و خارج از زیرمجموعه کشورهای همجوار با قره‌باغ که هدفی جز تنش‌آفرینی در منطقه ندارند، نه تنها کمکی به حل بحران قره‌باغ نخواهد کرد بلکه با حمایت از یکی از طرفین درگیری می‌تواند تنشها را تشدید کند. همچنانکه حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران همزمان با برگزاری رزمایش اقتدار ولایت، در گفتگو با وزیر خارجه آذربایجان گفت که تهران حضور بیگانگان در قفقاز جنوبی را تحمل نخواهد کرد و با قاطعیت به تحرکات آنها واکنش نشان خواهد داد.
ایران علاوه بر رزمایشهای نظامی، در عرصه سیاسی هم دست به ابتکارهای جدیدی زده است تا شاید مانع از بروز بحران در قفقاز جنوبی شود. در همین راستا، روز جمعه 29 مهر، اولین کنسولگری ایران در شهر «قاپان» ارمنستان با حضور حسین امیرعبداللهیان افتتاح شد. وزیرخارجه در دیدار با همتای ارمنی خود، گشایش سرکنسولگری در قاپان را با هدف تسهیل امور کنسولی دلیلی بر عمق همکاری‌های فیمابین خواند و ابراز امیدواری کرد که گشایش این سرکنسولگری ارتقای همکاری‌های فیمابین را سرعت بخشد. امیرعبداللهیان همچنین بار دیگر گفت که ایران هرگونه تغییر در ژئوپلتیک منطقه را تحمل نخواهد کرد و این را خط قرمز خود می‌داند و همه‌گونه تدابیر لازم را برای جلوگیری از چنین نیاتی به کار خواهد گرفت.
شهر قاپان بخشی از قره‌باغ است که جمهوری آذربایجان آن را بخشی از خاک خود می‌داند، بنابراین افتتاح کنسولگری ایران در این شهر به نوعی به رسمیت شناختن این منطقه به عنوان بخشی از خاک ارمنستان توسط ایران است. ایران با افتتاح کنسولگری، این منطقه حساس را که آذربایجان در سودای تصرف آن است همچون قلعه‌ای غیرقابل نفوذ و بازدارنده برای منافع خود قرار داده است که هر گونه تهاجمی از سوی نیروهای باکو به آن تهدید علیه منافع و خطوط قرمز ایران نیز به شمار می‌رود. به عبارتی، این کنسولگری اقدامی نمادین برای جلوگیری از جنگ جدید در منطقه است تا آرامش در مرزهای قفقاز جنوبی همچنان برقرار باشد.
قاطعیت ایران در مقابله با هر گونه تغییرات ژئوپلتیکی در منطقه، از دو بعد مهم به نظر می‌رسد. ایران علاوه بر اینکه می‌خواهد امنیت مرزهای خود را در برابر ناامنی‌های خارجی تامین کند، از سوی دیگر قصد دارد با رزمایشها و اقدامات سیاسی خود آتش جنگ در قره باغ را نیز خاموش کند، زیرا وقوع درگیری جدید در شرایط کنونی می‌تواند بحران جدیدی را برای کشورهای همسایه ایجاد کند. به عبارتی، ایران هم ضامن امنیت مرزهای خود و هم ضامن امنیت مرزهای کشورهای منطقه است و از منافع آنها نیز دفاع می‌کند.
به باور برخی ناظران، احداث کریدور زنگه زور سبب می‌شود تا ارمنستان از دسترسی به حوضه ارس منع شود و بر این اساس، ایران به تنها کشور در حوضه جنوبی آبریز ارس تبدیل خواهد شد و آذربایجان نیز تنها کشور در حوضه آبریز بالادستی خواهد بود. همچنین توطئه های تجزیه‌طلبانه در صورت تسلط باکو بر مرزهای ایران و ارمنستان، امنیت ملی ایران را تهدید خواهد کرد.
کریدورهای ایرانی تحت‌الشعاع دالان زنگه‌زور
نگرانی‌های ایران از تحولات قره باغ علاوه بر مسائل امنیتی، به مسائل تجاری نیز مربوط می‌شود. احداث کریدور زنگه‌زور، کریدور دریای سیاه تا خلیج فارس که از خاک ایران و ارمنستان عبور می‌کند را تحت الشعاع خود قرار خواهد داد و این تهدید بزرگی برای تجارت ایران با سایر کشورهای منطقه است. این کریدورهای زمینی در آینده نقش مهمی را در تجارت و ترانزیت ایران با سایر کشورهای آسیایی و اروپایی بازی خواهد کرد و به همین خاطر تهران اجازه نمی‌دهد که آذربایجان با احداث کریدور ادعایی خود همه برنامه‌های ایران را به مخاطره اندازد. همچنین، جاهطلبیهای آذربایجان، کریدور شمال-جنوب ایران را هم که در ماههای اخیر راه‌اندازی شده است، تهدید می‌کند و ایران برای مبادلات خود با کشورهای ارمنستان و گرجستان مجبور خواهد شد تا از مسیر آذربایجان با این کشورها تعامل کند. با این وجود، احداث کنسولگری در قاپان و متعاقب آن افتتاح کنسولگری ارمنستان در تبریز، با هدف مقابله با تهدیدات علیه این کریدورها است.
از سوی دیگر، دور جدید تنشها بین ارمنستان و آذربایجان فرصت خوبی را برای غربیها فراهم کرده تا از آب گلالود ماهی بگیرند. اعضای سازمان ناتو که برای دو دهه از نقش آفرینی در تحولات قره‌باغ دور مانده‌اند، این روزها به بهانه برقراری ثبات، در قفقاز جنوبی حاضر شده‌اند تا بتوانند در قالب توافقات «مینسک» نقش سابق خود را بازیابند اما اکنون شرایط تغییر یافته و روسیه و آذربایجان اصلا اعتنایی به مینسک شکست خورده ندارند که غربیها بتوانند در آن نقش‌آفرینی کنند. به همین منظور، حضور غربیها در قفقاز جنوبی، مثل همیشه تنها با هدف تنش‌آفرینی است و برقراری ثبات بهانه و پوششی برای تحقق خواسته‌های این کشورها است.
جولان صهیونیستها در قفقاز
هر چند آذربایجان و ترکیه برنامه توسعه ارضی در قفقاز را دنبال می‌کنند اما برخی طرفهای خارجی هستند که در قفقاز جنوبی فعال شده‌اند تا بتوانند مرزهای ایران را ناامن کنند. رژیم صهیونیستی که ایران را دشمن درجه یک خود می‌داند از چهل سال پیش همیشه سعی کرده به این کشور ضربه بزند و نزدیکی به مرزهای ایران را بهترین فرصت برای رسیدن به آمال و آرزوهای خود می‌داند. صهیونیستها پس از استقلال جمهوری آذربایجان از شوروی سابق، با افتتاح سفارت خود در باکو کم کم زمینه را برای نفوذ گسترده در این کشور فراهم کردند و اکنون به مرحله‌ای رسیده‌اند که مدعی‌اند دهها هزارنفر از یهودیان را در خاک جمهوری آذربایجان اسکان داده‌اند. علاوه بر این، قراردادهای اقتصادی و نظامی بین اسرائیل و جمهوری آذربایجان در یک دهه گذشته نیز زمینه را برای حضور گسترده صهیونیستها در اطرف مرزهای کشورمان فراهم کرده است.
رژیم صهیونیستی هر چند غرب آسیا را به آوردگاه اصلی برای ضربه زدن به تهران انتخاب کرده بود اما تاکنون نتوانسته در این منطقه موفقیت‌هایی را کسب کند و حتی روند عادی‌سازی با شیخ نشینهای عربی خلیج فارس هم نتوانست به اسرائیل در رسیدن به برنامه‌هایش کمک کند. بنابراین، اکنون جمهوری آذربایجان به محل جدید تقابل صهیونیستها با ایران تبدیل شده تا از نزدیک تحولات آنرا رصد کرده و در صورت لزوم با ناامن کردن مرزهای کشور، برنامه‌های خود را عملی کنند. ترکیه هم به دلیل عادی‌سازی روابط خود با رژیم صهیونیستی، به این رژیم کمک می‌کند تا در جمهوری آذربایجان جای پای خود را مستحکم کند و به خاطر روابط قوی باکو و آنکارا، رژیم صهیونیستی زودتر از آنچه که تصور می‌کرد در این منطقه بیتوته کرده است.
