علاوه بر مسائل زیست محیطی کم‌آبی و خشکسالی می‌تواند به بحران بزرگ برای زیست اجتماعی شهروندان عراقی تبدیل شده و حتی زمینه‌ساز بروز اعتراضات مردمی در استان‌های جنوبی و مرکزی عراق با دولت مرکزی باشد
الوقت – این روزها انتشار تصاویری از خشک شدن دریاچه ساوه در استان مثنی عراق، بار دیگر کانون توجهات را به مساله بحران آب در این کشور جلب کرده است. افزایش نگرانی‌ها به بحران آب در شرایطی است که طی هفته‌های گذشته وقوع پدیده افزایش گردوخاک‌ها در بسیاری از شهرهای عراق، مساله سدسازی‌های ترکیه بر روی رودخانه‌های دجله و فرات را همچون تهدیدی برای آینده حیات در بسیاری از مناطق این کشور مطرح کرده بود.
علاوه بر این، تصمیم بدون هماهنگی اقلیم کردستان عراق برای احداث سه سد جدید و نیز امضای قرارا برایساخت 4 سد جدید دیگر با شرکت «پاورچاینا» این نگرانی و دغدغه را بیش از پیش در میان مسئولان عراقی و نیز ساکنان مناطق جنوب و مرکز افزایش داده بود.
در مجموع اکنون کم‌آبی برای عراق به مساله‌ای جدید تبدیل شده و این احتمال وجود دارد که طی سال‌های آتی علاوه بر مناطق جنوبی، بخش‌های بزرگ دیگری از این کشور در معرض بحران خشکسالی قرار بگیرند. در واقع، خشکسالی، طوفان شن و دمای بیش از 50 درجه سانتیگراد در عراق به طور فزاینده‌ای رایج شده است. وزارت منابع آب عراق نیز تاکید کرده که اگر کاری انجام نشود، آبی که عراق از رودخانه های دجله و فرات دریافت می کند ظرف 20 سال آینده خشک خواهد شد.
کاهش سطح آب‌ها و نارضایتی دولت عراق
در وضعیت کنونی بر اساس آنچه که می‌توان دلیل آن را خشکسالی‌های مکرر، اقدامات انسانی و نیز سیاست سدسازی همسایگان عراق بر روی دجله فرات دانست، این کشور با کاهش قابل توجه سطح آب‌ها مواجه است. در همین زمینه شاهد هستیم که اخیرا عون دیاب، مشاور ارشد وزارت منابع آب عراق تاکید کرده منابع آبی عراق از سال گذشته به دلیل خشکسالی های مکرر، بارندگی کم و کاهش رودخانه ها 50 درصد کاهش یافته است. از دیدگاه دیاب، خشکسالی مداوم طی سال‌های بعد از و نیز سیاست سدسازی کشورهای بالادست یعنی ترکیه، سوریه و ایران عامل اصلی کاهش 50 درصدی سطح آب‌ها در این کشور است. در مقطع کنونی پیش‌بینی می‌شود تا سال 2035 عراق با کسری آب بیش از 10 میلیارد متر مکعب مواجه شود.
در واقع، عراق با وجود دارا بودن مابع سرشاز نفت و علی‌رغم جاری بودن رودخانه‌های بزرگ دجله و فرات، جزو پنج کشور آسیب پذیر جهان در برابر تغییرات آب و هوایی و بیابان زایی است. عراق در چند سال اخیر بارندگی بسیار اندکی داشته و کشاوران این کشور از روش‌های آبیاری بسیار سنتی که منجر به هدر رفتن آب می‌شود، بهره میگیرند. جال بسیاری از ناظران سیاسی و اجتماعی نسبت به تبعات بحران آب در این کشور هشدار می‌دهند. این وضعیت در شرایطی است که تنها در 10 سال آینده با توجه به رشد جمعیت کنونی، شاهد افزایش جمعیت این کشور از 41 میلیون به 52 میلیون نفر تا 10 سال آینده خواهیم بود.
تاثیرات سیاسی و اجتماعی بحران آب در عراق
علاوه بر مسائل زیست محیطی کم‌آبی و خشکسالی می‌تواند به بحران بزرگ برای زیست اجتماعی شهروندان عراقی تبدیل شده و حتی زمینه‌ساز بروز اعتراضات مردمی در استان‌های جنوبی و مرکزی عراق با دولت مرکزی باشد. به طور حتم این مساله قابل پیش‌بینی است که در آینده سدسازی بر روی دجله و فرات بخشی بزرگ از سکنه استان‌های جنوب و مرکز عراق را در معرض تهدید خالی شدن مناطق‌شان از جمعیت قرار می‌دهد. حتی امکان کوچ اجباری و خالی شدن مناطق مختلف از سکنه قابل پیش‌بینی است. چنین رخدادی به طور حتم در آینده نه چندان دور واقعیتی غیرقابل انکار بوده و می‌تواند به مساله بزرگ در صحنه سیاست و حکمرانی کشور عراق تبدیل شود.
در واقع، هر چند در ظاهر امر بحران آب بیشتر امری زیست محیطی و غیر سیاسی به نظر می‌رسد اما اساسا در عصر جدید سیاست زیست‌محیطی (Environmental policy) یکی از سیاسی‌ترین حوزه‌هایی است که نه تنها در مرزهای داخلی کشورهای مختلف، بلکه در مناسبات میان همسایگان منطقه‌ای و حتی عرصه بین‌المللی مورد توجه قرار گرفته است. در پیوند با عراق نیز می‌توان کاهش سطح آب‌های عراق را به غایت امر موضوعی سیاسی و مهم در صحنه معادلات آتی این کشور ارزیابی کرد.
در باب این موضوع توجه به این امر ضروری است که تداوم خشکسالی و کمبود آب می‌تواند زمینه‌ساز موج بزرگ خالی شدن استان‌های جنوبی عراق از سکنه باشد. اینکه مناطق جنوبی و مرکزی عراق ناچار به کوج اجباری شوند، موجبات کوچ دموگرافی به سوی مناطق شمالی را به همراه خواهد داشت که در بطن این امر تنش میان اقلیم کردستان و خکومت مرکزی می‌تواند بیش از بیش تشدید شود, زیرا کردها نیز در پی آن هستند که با سیاست احداث سدهای جدید در مناطق شمالی از مساله آب به عنوان ابزاری سیاسی علیه بغداد بهره بگیرند و نیز خود را تبعات خشکسالی در عراق مصون نگه دارند. مجموع این روند می‌تواند عاملی برای بروز اعتراضات بزرگ در استان‌های مختلف و حتی وقوع جنگ داخلی در عراق باشد.
سدسازی‌های بی‌رویه ترکیه و نارضایتی بغداد از جنگ آبی آنکارا
بدون تردید در تشدید بحران کم‌آبی در عراق بیشترین تاثیر را می‌توان به نقش ترکیه ارتباط داد. حدود ۸۰ درصد از ذخیره آب رودخانه‌های دجله و فرات در عراق از ترکیه سرچشمه می‌گیرد. با این وجود در سال 2021 به دلیل سیاست‌های ترکیه، سطح آب دو رودخانه دجله و فرات که از این کشور سرچشمه میگیرند «تا ۵۰ درصد کاهش یافت.» البته این حجم از کاهش ورود آب‌های دجله در سال جدید به نظر می‌رسد بیشتر نیز خواهد شد.
رودخانه دجله از کوه‌های توروس (Toros Dağları) در ترکیه سرچشمه می‌گیرد، از طریق سوریه به سمت جنوب عراق می‌ریزد و در شط العرب به رود فرات می‌رسد. طول آن 1850 کیلومتر و دارای شاخه های متعددی است که از مهم‌ترین آنها می توان به رود دیاله، زاب بزرگ و زاب کوچک اشاره کرد.
در دهه 1950، ترکیه پیشنهاد ساخت سد ایلیسو، یک پروژه برق آبی را داد که ساخت آن را در سال 2006، بر روی رودخانه دجله در نزدیکی روستای ایلیسو، در امتداد مرز استان های ماردین و شیرناک ترکیه آغاز کرد و این پروژه در فوریه 2018 به پایان رسید و افتتاح شد. در اوایل ژوئن همان سال دولت ترکیه پر کردن مخزن آب‌های این سد را نیز آغاز کرد. اکنون بسیاری از استان‌های عراق شامل موصل، سلیمانیه، بغداد و بصره تحت تاثیرات آب‌گیری در این سد قرار گرفته‌اند.
رود فرات نیز همانند رود دجله از ترکیه سرچشمه می گیرد و از خاک سوریه می گذرد تا به خاک عراق می ریزد و در جنوب آن با رود دجله تلاقی می‌کند و شط العرب (اروند رود) را تشکیل می دهد. این رودخانه پس از ورود به سوریه در شهر جرابلس در حومه حلب، رودخانه از استان رقه و سپس دیرالزور می گذرد و سپس از سرزمین های سوریه در شهر البوکمال خارج می شود تا در شهر البوکمال وارد عراق شود. پس از آن، رودخانه وارد استان‌های بابل و کربلا، سپس به نجف و دیوانیه، مثنی، ذی قار و سپس وارد منطقه مرداب‌ها در جنوب عراق می‌شود.
ترکیه به عنوان بخشی از پروژه «الغاب» که در دهه هفتاد قرن گذشته شروع به کار بر روی رودخانه فرات کرد، 5 سد غول پیکر بر روی رودخانه فرات ساخته است و هنوز کار روی دو سد دیگر در حال انجام است. از جمله سدهای ساخته شده بر روی این رودخانه، سد غول پیکر آتاتورک است که در سال 1990 تکمیل شد و دارای ظرفیت ذخیره سازی 48 میلیارد متر مکعب می‌باشد. ترکیه همچنان به ساخت سدهای بیشتری بر روی رودهای فرات و دجله که رگ حیات سوریه و عراق هستند، ادامه می دهد. در مجموع، پروژه های ترکیه منجر به کاهش 80 درصدی سهم عراق از این دو رودخانه شد، در حالی که سهم سوریه 40 درصد کاهش یافت.
