عربستان سعودی در پی توسعه برنامه هسته‌ای خود از گذرگاه پاکستان به عنوان تنها دولت هسته‌ای در جهان اسلام است. در چند سال گذشته افشای برخی از جزئیات پنهان برنامه هسته‌ای عربستان سعودی، به وضوح تلاش این کشور برای دست‌یابی به بمب اتمی را اثبات کرده است
الوقت - «عمران خان» نخست وزیر پاکستان در 23 اکتبر 2021 (اول مهر 1400) –دیروز- به منظور شرکت در اجلاسی با عنوان «ابتکار سبز خاورمیانه» به کشور عربستان سفر کرده است. در این سفر سه روزه که به دعوت محمد بن سلمان ولیعهد عربستان انجام شده، یک هیئت عالیرتبه سیاسی از جمله «شاه محمود قریشی» وزیر خارجه و چند تن دیگر از اعضای کابینه دولت پاکستان، عمران خان را همراهی می‌کنند.
عمران خان پیشتر در جریان هفتمین سفر خود با عربستان در 7 می 2021 به منظور تقویت مناسبات و رفع تیرگی مناسبات میان دو طرف در سفری سه روزه وارد ریاض شده و با مقامات بلندپایه سعودی دیدار کرده بود اما ابرهای تیره بی‌اعتمادی همچنان بر روابط دو کشور سایه خود را حفظ کرده است. با این اوصاف، اکنون این پرسش مهم قابل طرح است که عمران خان در سفر جدید خود به ریاض چه اهدافی را دنبال می‌کند و در سوی مقابل حاکمان سعودی از پاکستان چه انتظارات و خواسته‌هایی دارند؟
اهداف ویژه اقتصادی عمران در سفر به ریاض
اولین و شاید مهمترین هدف سفر عمران خان به کشور عربستان را می‌توان در ارتباط با اهداف اقتصادی او در راستای جلب رضایت محمد بن سلمان برای تداوم سرمایه‌گذاری در پاکستان مورد ارزیابی قرار داد. واقعیت ماجرا از این قرار است که پیشتر محمد بن سلمان ولیعهد سعودی، با هدف بازآفرینی اعتماد جامعه جهانی به عربستان به چند کشور آسیایی از جمله پاکستان سفر کرد و به پاکستانی‌ها قول سرمایه‌گذاری میلیاردی در بخش‌های نفت، زیرساخت و انرژی را داده بود اما به دلیل تنش‌های سیاسی ناشی از رضایت اسلام آباد برای شرکت در نشست 4 جانبه با حضور ایران و ترکیه و مالزی عملی نشد. حال عمران خان در تلاش است که بن سلمان را به تداوم این رویکرد و عملی‌کردن وعده‌هایش متقاعد کند.
در یک نگاه کلان از دید اسلام‌آباد، کشور عربستان نقشی مهم را در اقتصاد این کشور دارد. عربستان هم اکنون میزبان 2.5 میلیون پاکستانی بود که سالانه بیش از 6 میلیارد دلار برای اسلام‌آباد ارزآوری دارد. به‌گونه‌ای که عربستان بزرگ‌ترین منبع حوالجات ارز خارجی پاکستان محسوب می‌گردد. افزون براین، حجم مبادلات تجاری دوجانبه سالانه پاکستان با عربستان سعودی بالغ بر 4 میلیارد دلار است که عمدتا شامل واردات نفت از سعودی است. در چنین وضعیتی به نظر می‌رسد عمران خان به طور جدی بر روی افزایش سطح همکاری‌های اقتصادی میان دو کشور سرمایه‌گذاری کرده و در سفر اخیر در پی گرفتن امتیازات اقتصادی بزرگ از حاکمان سعودی می‌باشد.
تداوم اتحاد سیاسی با اسلام آباد
پاکستان با جمعیت بیشتر از 220 میلیون نفری از کشورهای مهمی سنی مذهب در جهان اسلام محسوب می‌شود و نزدیکی جغرافیایی آن به خاورمیانه عربی نقش مهمتری به این کشور در رقابت‌های منطقه عربی داده است به صورتی که در سالهای اخیر هم جناح اخوانی به رهبری ترکیه و قطر و هم جناح ضداخوانی به رهبری عربستان و امارات بر حفظ اسلام آباد حول محور اتحادهای خارجی خود گرایش داشته اند. پاکستان پیشتر در سالهای نه چندان دور برای دهه های متمادی نقش مهمترین جغرافیای ترویج ایدولوژی وهابیت را برای عربستان، از طریق مدارس دینی که سعودی‌ها بودجه آنها را تأمین می‌کردند، ایفا می‌کرد. طلابی که از این مدارس فارغ التحصیل می‌شدند هسته های اولیه تشکیل گروه‌های سلفی جهادی را بنیان نهادند، گروه‌هایی که به عقیده بسیاری همچنان ابزار جنگ‌های نیابتی ریاض برای ضربه زدن به منافع رقبای منطقه ای آن محسوب می‌شوند.
افزایش سطح همکاری‌های نظامی و نیم‌نگاه ریاض به تحقق رویای سلاح هسته‌ای
با وجود عدم همراهی پاکستان با عربستان در سطح سیاست‌های منطقه‌ای، به ویژه در ارتباط با نوع تعامل با جنگ یمن و مناسبات ایران، مقامات ریاض به شکل جدی نسبت به افزایش همکاری‌های نظامی با پاکستان تمایل دارند. طی چند سال گذشته عربستان نسبت به همکاری نظامی با پاکستان در ابعاد مختلف تمایل زیادی نشان داده و تلاش کرده اسلام‌آباد را در ائتلاف‌های نظامی و امنیتی تحت رهبری خود وارد کند. در همین راستا، یکی از برجسته‌ترین نمودهای همکاری نظامی بین عربستان و پاکستان، مشارکت اسلام‌آباد در ائتلاف نظامی اسلامی برای مبارزه با تروریسم است که توسط عربستان ایجاد شده بود.
افزون بر این، عربستان نسبت به آموزش نیروهای نظامی خود توسط افسران پاکستانی رغبت ویژه‌ای داشته است. در یک دهه گذشته حدود 2 هزار تفسر پاکستانی به منظور آموزش نیروهای نظامی سعودی در این کشور مستقر شده‌اند. نکته قابل تامل دیگر این است که هم اینک ژنرال بازنشسته راحل شریف رئیس سابق ستاد ارتش پاکستان فرماندهی تشکل نظامی 41 کشوری تحت رهبری سعودی با عنوان "ائتلاف نظامی اسلامی‌برای مبارزه با تروریسم" را بر عهده دارد.
در چند سال اخیر چند رزمایش نظامی مشترک میان دو کشور نیز برگزار شده است. آخرین رزمایش مشترک میان عربستان و پاکستان در 2 اکتبر 2021 (10 مهر 1400) برای مشارکت نیروی دریایی عربستان در آموزش نظامی با نیروهای پاکستانی برگزار شده بود که در آن نیروهای هوایی عربستان برای اولین بار با جنگنده‌های «اف ۱۵ اس ای» در آن حاضر شده بود. حتی پیش از این رزمایش، محمد بن سلمان با فرمانده ارتش پاکستان، «قمر الدین جاوید» در زمینه تقویت مناسبات نظامی میان ریاض با اسلام‌آباد گفتگوهایی انجام داده بود.
همچنین، عربستان سعودی در پی توسعه برنامه هسته‌ای خود از گذرگاه پاکستان به عنوان تنها قدرت دارای سلاح هسته‌ای در جهان اسلام است. در چند سال گذشته افشای برخی از جزئیات پنهان برنامه هسته‌ای عربستان سعودی، به وضوح تلاش این کشور برای دست‌یابی به بمب اتمی را اثبات کرده است. در حقیقت، سعودی‌های در طرح بلندپروازانه خود قصد دارند به منظور تبدیل شدن به قدرت اول منطقه به دومین دولت هسته‌ای مسلمان تبدیل شوند و از این طریق موازنه قوا را به نفع خود تغییر دهند. حتی در چند سال اخیر همکاری‌های هسته‌ای عربستان با کشور چین در راستای ایجاد ظرفیت صنعتی لازم برای تولید سوخت هسته‌ای مورد توجه قرار گرفته است. حتی شواهد حاکی از آن است که عربستان در حال حاضر موشک‌های DF-3 (Dong Feng 3) چینی را در اختیار دارد که با برد متوسط، توانایی حمل کلاهک‌های هسته‌ای را دارند. در چنین شرایطی، به نظر می‌رسد ریاض نیم نگاهی به دست‌یابی به تسلیحاتی اتمی از دریچه پاکستان دارد و خواهان تقویت مناسبات دو کشور در این زمینه است.
چشم‌انداز پیش‌رو
در مقطع کنونی مقامات عربستان سعودی تلاش دارند مناسبات میان عربستان و پاکستان را در قالب اتحاد استراتژیک و همکاری فراگیر نشان دهند اما با وجود تمامی تبلیغات و شانتاژهای خبری سطح مناسبات دو طرف و مسائل موجود میان دو کشور در سطح سیاست‌گذاری‌های کلان، نشانگر غیرواقعی بودن این موضوع می‌باشد. علی‌رغم مستحکم بودن مناسبات دو طرف، در چند سال اخیر امتناع پاکستان از ورود به ائتلاف عربی تخت رهبری سعودی‌ها برای حمله به یمن در سال 2015، عدم پیوستن اسلام‌آباد به حلقه کشورهای محاصره کننده قطر، عدم همراهی پاکستان در پرونده اختلافات ریاض با تهران و برقراری مناسبات نزدیک اسلام‌آباد با دولت ترکیه همه‌گی نشانگر غیرواقغی بودن ادعای استراتژیک بودن مناسبات دو کشور است.
همچنین، در سوی مقابل عدم حمایت عربستان از پاکستان در مساله کشمیر و ممانعت از ورود اتحادیه عرب به این بحران اسلام آباد با دولت هند، نمود بارز شکاف در مناسبات و سیاست‌گذاری دو کشور است. در واقع، امتناع سازمان همکاری‌های اسلامی تحت نفوذ سعودی از بذل ابتکار های وسیع تر پیرامون مساله کشمیر که از هر نظر موضوعی کلیدی در سیاست پاکستان محسوب می‌شود روابط دوجانبه را تیره تر ساخته است. مجموع این روند به وضوح نشان می‌دهد که سطحی قابل تامل از شکاف در سیاست‌گذاری خارجی اسلام‌آباد و ریاض وجود دارد و همین امر می‌تواند استراتژیک بودن مناسبات دو کشور را رد کند.
