اردوغان و بایدن، در نشست ماه ژوئن سران ناتو با یکدیگر دیدار کردند و با لبخندهای دیپلماتیک خود این سیگنال را مخابره کردند که احتمالا تنش میان این دو عضو سازمان ناتو رو به افول خواهد گذاشت. با این وجود اکنون نه تنها این روند کاهش پیدا نکرده بلکه شاهد هستیم که دولت آمریکا، اخیرا ترکیه را در فهرست کشورهایی قرار داد که در استفاده از کودک سربازان در یک سال گذشته درگیر بوده‌اند
الوقت – پس از دیدار میان رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه با جو بایدن، همتای آمریکایی او در حاشیه نشست سران ناتو در بروکسل در 14 ژوئن 2021 (24 خرداد 1400) به نظر می‌رسید که سطح تنش‌های میان واشنگتن و آنکارا که در چند سال گذشته به شدت افزایش پیدا کرده، فروکش خواهد کرد و احتمالا در آینده نزدیک شاهد تعامل سازنده میان دو طرف خواهیم بود. اما بر خلاف این پیش‌بینی‌ها در هر دو سوی تنش شاهد هستیم که نه تنها آمریکا و ترکیه مسیر تنش‌زدایی را در پیش نگرفته بلکه در روند تحولات نشانگر افزایش تنش‌ها میان دو طرف است. با این اوصاف، اکنون مساله قابل تامل این است که عوامل و زمینه تنش مجدد میان طرفین چه بوده و هر یک از طرفین با چه رویکردی موجب افزایش تنش شده‌اند؟
تحریم جدید آمریکا علیه ترکیه
ترکیه و آمریکا در سال‌های گذشته پیرامون مسائل مختلف سطح قابل توجه و بی‌سابقه از تنش را تجربه کرده‌اند. تفاوت سیاست‌های دو کشور نسبت به موج انقلاب‌های عربی در سال‌های بعد از 2011 در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا، اختلاف‌نظر شدید آنکارا با واشنگتن در زمینه اتحاد آمریکا با کردهای سوریه در سال‌های بعد از 2014، پرونده دستگیری آندرو برونسون کشیش آمریکایی توسط ترکیه به اتهام حمایت و همکاری با جریان گولن و پ‌ک‌ک، اقدام ترکیه به خرید سامانه اس 400، اعمال تعرفه بر صادرات ترکیه به آمریکا، تحریم آنکارا از سوی واشنگتن در زمینه اقتصادی و... از جمله مهم‌ترین مسائلی بودند که سطح مناسبات دو کشور را به پایین‌ترین سطح ممکن افزایش داد.
اما در دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ، همواره سطحی از همکاری و هم‌آهنگی میان طرفین وجود داشت که عامل اصلی آن را دیدگاه شخص ترامپ به بحران سوریه بود اما به قدرت رسیدن جو بایدن به هیچ عنوان خبری خوشایند برای آنکارا و اردوغان نبود. بایدن در اواخر سال 2019 با صراحت در گفتگوی با نیویورک تایمز با خودکامه خطاب کردن اردوغان، سیاست‌های ترامپ را مورد انتقاد قرار داده بود و خواهان حمایت از اپوزیسیون ترکیه برای پایان دادن به قدرت خزب عدالت و توسعه شده بود.
در چنین فضایی اردوغان و بایدن، در نشست ماه ژوئن سران ناتو با یکدیگر دیدار کردند و با لبخندهای دیپلماتیک خود این سیگنال را مخابره کردند که احتمالا تنش میان این دو عضو سازمان ناتو رو به افول خواهد گذاشت. با این وجود اکنون نه تنها این روند کاهش پیدا نکرده بلکه شاهد هستیم که دولت آمریکا، اخیرا ترکیه را در فهرست کشورهایی قرار داد که در استفاده از کودک سربازان در یک سال گذشته درگیر بوده‌اند. این نخستین بار است که آمریکا یک کشور متحد ناتو را – ترکیه- در فهرست چنین کشورهایی قرار می‌دهد؛ اقدامی که احتمالا می‌تواند به پیچیده‌تر شدن روابط متنشج بین واشنگتن و آنکارا منجر شود.
در همین زمینه، وزارت خارجه آمریکا در فهرست قاچاق انسان ۲۰۲۱ خود مشخص کرده که ترکیه برای لشکر سلطان مراد در سوریه حمایت ملموسی ارائه می‌کند؛ این لشکر از اپوزیسیون سوری است که آنکارا مدت‌هاست از آن حمایت می‌کند و واشنگتن می‌گوید این حمایت‌ها شامل به خدمت گرفتن و استفاده از کودک سربازان است. اقدام اخیر دولت آمریکا را می‌توان نماد بارز دومین پتک بزرگ بایدن به اردوغان مورد ارزیابی قرار داد. پیش‌تر دولت بایدن در آوریل 2021 قتل‌عام ۱۹۱۵ ارامنه در دوران امپراتوری عثمانی را به عنوان «نسل‌کشی» به رسمیت شناخته بود اما این اقدام جدید دومین تلنگر بزرگ دولت جدید آمریکا به آنکارا و اردوغان بود. بدون تردید قرار دادن ترکیه در لیست ناقض حقوق کودکان در جنگ‌ها، اقدامی هدفمند و سوگیرانه است.
انگیزه‌های توسعه‌طلبانه اردوغان و نارضایتی واشنگتن
علاوه بر آمریکا که با اقدام سوگیرانه خود مناسبات با ترکیه را به سمت تنش فزآینده‌تر پیش برده، اردوغان نیز اخیرا با اظهارات خود زمینه را برای تنش‌افروزی فزآینده ایجاد کرده است. رجب طیب اردوغان در دوم جولای 2021 (11 تیر 1400) در بازدید از کارخانه ساخت چرخ (پالت) تانک در استان ساکاریا تاکبد کرده که آنها به حضور خود در لیبی، جمهوری آذربایجان، سوریه و مدیترانه شرقی ادامه خواهند داد.
این اظهارات اردوغان در شرایطی مطرح شد که در نشست سران ناتو بر ضرورت خروج نظامیان خارجی از لیبی و اخراج مزدوران از این کشور تاکید شده بود. همچنین، نجلا المنقوش وزیرخارجه لیبی در کنفرانس مطبوعاتی مشترک ۱۴ اردیبهشت ماه با مولود چاووش‌اوغلو، همتای ترکیه‌ای خود در طرابلس، پایتخت لیبی خواستار خروج نیروهای خارجی از کشور شده بود. در واقع، ترکیه متهم است که چندین هزار مزدور را در لیبی برای تقویت و پشتیبانی از دولت وفاق ملی فایز السراج که از سوی سازمان ملل متحد به رسمیت شناخته می‌شود، در مبارزه با ارتش ملی لیبی به فرماندهی «ژنرال خلیفه حفتر» در این کشور مستقر کرده است. در واقع، ترکیه از طریق نیروهای نیابتی و نیروهای خودش درگیر جنگ داخلی در لیبی نیز است و از دولت مستقر در طرابلس نیز حمایت می‌کند. اکنون همین امر می‌تواند زمینه تنش‌فرآینده تر میان دو کشور را به همراه داشته باشد.
بایدن و اردوغان در مسیر گام نهادن به تقابل حداکثری
با توجه به تنش‌های اخیر میان آنکارا و واشنگتن می‌توان اظهار داشت که طی سال‌های اخیر دولت ترکیه به دردسری بزرگ برای ناتو تبدیل شده و اساسا به عنوان بازیگری خودسر شناخته می‌شود که با دیگر اعضا وارد تقابل حداکثری شده است اما این رویکرد آنکارا در زمان ترامپ هموار نادیده گرفته می‌شد. در واقع، بخش زیادی از بی تفاوتی آمریکا در برابر اقدامات ترکیه علیه یونان و اتحادیه اروپا در مدیترانه در واقع ناشی از بی توجهی واشنگتن به اتحادیه اروپا در دوران ترامپ بود. برای دولت ترامپ، حتی پیمان نظامی ناتو نیز اولویت نداشت و ترامپ بارها به ناعادلانه بودن سهم پرداخت دولت‌های اروپایی در ناتو انتقاد نمود. لذا طبیعی بود که دولت ترامپ چندان علاقه ای به ورود به تنش ترکیه و اتحادیه اروپا نداشته باشد و شاید در پشت صحنه نیز دست ترکیه را برای تنش با اروپایی ها در مدیترانه باز گذاشته بود.
این تنش‌ها حتی تا بدان جا بود که فرانسه خواستار اخراج ترکیه از ناتو شده بود. با وجود همه این تنش‌ها میان اروپا و ترکیه، اگر آمریکای ترامپ تقریبا طی این مدت خود را ناظر صرف نشان داده بود و به ندرت به عنوان متحد کشورهای اروپایی و فرانسه به انتقاد از ترکیه می‌پرداخت؛ در وضعیت جدید شرایط کاملا دگرگون شده است. بایدن با شعار بازسازی اتحادهای سنتی و تعهد واشنگتن به حوزه آتلانتیک، نمی‌تواند همچون سابق در برابر آنکارا سکوت اتخاذ کند. در نتیجه فشار دولت بایدن بر ترکیه برای دست برداشتن از ماجراجویی در حوزه دریای مدیترانه و رقابت با کشورهای اروپایی امری مسجل و حتمی به نظر می‌رسد. لذا مطرح شدن نام ترکیه در فهرست کشورهایی استفاده کننده از کودک سربازان در یک سال گذشته در راستای اجرایی کردن این رویکرد قابل خوانش است.
