طی تمامی سال‌های گذشته جمهوری اسلامی ایران یکی از بازیگران کلیدی در روند مذاکرات و تنش‌زدایی میان ارییل و بغداد بوده است. واقعیت امر این است که ایران در مقام بازیگری که از سوی بغداد و نیز اربیل تا حدود زیادی مورد اعتماد قرار داشته همواره در مسیر سازش میان طرفین نقش مثبتی ایفا کرده است.
الوقت - محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در 19 جولای 2020 (29 تیر 1399) طی سفری رسمی به کشور عراق سفر کرد. ظریف در ابتدا با حضور در بغداد با مقام‌های سیاسی ارشد این کشور دیدارو رایزنی داشت اما پس از پایان دیدار با مقام‌های حکومتی و حزبی، او برای دیدار با سیاسیون کرد عازم اربیل پایتخت اقلیم کردستان شد. ظریف در مهم‌ترین دیدارهای خود در اربیل، با نچیروان بارزانی، رئیس اقلیم کردستان، مسرور بارزانی، نخست‌وزیر اقلیم کردستان و مسعو بارزانی، رئیس حزب دموکرات کردستان عراق و رئیس سابق اقلیم کردستان دیدار کرد.
متعاقب دیدار ظریف با رهبران اقلیم کردستان از سوی طرفین اظهاراتی مبنی بر تقویت و گسترش همکاری‌های دو جانبه در زمینه‌های مخلتف مورد اشاره قرار گرفت اما اکنون این پرسش قابل طرح است که سفر وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در شرایط کنونی چه دستاوردی را برای ایران و عراقی‌ها می‌تواند به همراه داشته باشد؟ در راستای پاسخ‌گویی به این پرسش کلیدی می‌توان سه محور اساسی را مورد بحث واکاوی قرار داد که هر یک از آنها نشانگر اهمیت سفر ظریف به اربیل است.
نقش مثبت ایران در پیشبرد جریان مذاکرات اربیل - بغداد
از همان لحظه سقوط حکومت بعث در سال 2003 تا کنون، کردها با سیاسیون و احزاب مرکزی عراق اختلافات و تنش‌های مختلفی داشته‌اند. در ابتدای امر در جریان مذاکرات برای تدوین قانون اساسی جدید عراقی طی سال‌های 2003 تا 2005 که البته تحت نظارات مستقیم آمریکایی‌ها و پل برمر به عنوان حاکم خودخوانده عراق بود، سطحی گسترده از اختلافات میان طرفین وجود داشت که به نظر می‌رسید پس از اتمام تدوین قانون اساسی و تصویب آن دیگر شاهد این تنش‌ها نخواهیم بود.
بر خلاف انتظارات اولیه، تنش میان کردها با حکومت مرکزی در سال‌های بعد از 2005 که قانون اساسی عراق تصویب و نیز حکومت ملی عراق در وضعیت جدید شکل گرفت، نه تنها کمتر نشد بکه ابعاد جدید به خود گرفت. تنش بر سر ماده 140 قانون اساسی یا به عبارت بهتر مناطق مورد منازعه، مساله کشف، استخراج و فروش نفت توسط اقلیم کردستان، مساله بودجه، مساله نیروهای پیشمرگ و مکانیزم کاری آنها در عراق جدید و... از جمله مهم‌ترین محورهای تنش میان اربیل و بغداد بودند که همچنان در سطحی گسترده ادامه دارند. با این اوصاف، طی سال‌های گذشته همواره از سوی کردها و حکومت مرکزی تلاشی گسترده برای ح مسائل فی‌مابین انجام گرفته و بارها هیات‌های از دو طرف با یکدیگر مذاکره کرده‌اند. حتی در چندین مقطع توافقاتی نیز حاصل شده که در زمینه عمل اجرایی نشده است.
در این میان، طی تمامی سال‌های گذشته جمهوری اسلامی ایران یکی از بازیگران کلیدی در روند مذاکرات و تنش‌زدایی میان ارییل و بغداد بوده است. واقعیت امر این است که ایران در مقام بازیگری که از سوی بغداد و نیز اربیل تا حدود زیادی مورد اعتماد قرار داشته همواره در مسیر سازش میان طرفین نقش مثبتی ایفا کرده است. در وضعیت کنونی نیز شاهد هستیم که وضعیت مذاکرات میان اربیل و بغداد به حالی از بن بست سیاسی رسیده و حتی کردها خواهان مداخله سازمان ملل در مسیر مذاکرات میان طرفیت هستند. در این وضعیت، حضور ظریف در بغداد و سپس در اربیل، از سوی کردها و نیز حکومت مرکزی عراق تا حدود زیادی مورد استقبال واقع شده و اربیل امیدوار است که این سفر بتواند زمینه‌ساز توافق جدید شود.
بحث همکاری‌های امنیتی و مبارزه با تروریسم
یکی دیگر از مباحث مهم مذاکرات ظریف در اربیل را می‌توان تاکید طرفین بر افزایش و تقویت همکاری‌های امنیتی در بحث مبارزه با تروریسم مورد ارزیابی قرار داد. طی ماههای اخیر برخی از گروهک‌های معاند در نواحی مرزی ایران تحرکاتی را داشته‌اند که پایگاه آنها در اقلیم کردستان قرار دارد. در جریان سفر اخیر ظریف، به نظر می‌رسد به مقام‌های اقلیم اهمیت حراست از مرزها و مقابله با تحرکات این گروهک‌ها مورد تاکید قرار گرفته و به نظر می‌رسد مقام‌های سیاسی اقلیم کردستان نیز بر این باور هستند که نباید مناطق سرزمینی تحت کنترل آنها به عنوان مامنی برای ناامن کردن نواحی مرزی همسایگان به کار گرفته شود.
تقویت همکاری‌های اقتصادی و افزایش فعالیت گذرگاهها مرزی
کشور عراق و به طور ویژه اقلیم کردستان طی سال‌ها اخیر همواره یکی از کانون‌های اصلی صادرات کالاهای ایرانی بوده‌اند. در چند وقت اخیر، به علت شیوع کرونا شاهد کاهش حجم مبادلات میان طرفین به شکل چشم‌گیر بوده‌ایم؛ به گونه‌ای که برخی گذرگاههای مرزی نیز فعالیت‌های خود را به حالت تعلیق درآوردند.
اقلیم کردستان عراق دارای چهار مرز رسمی با جمهوری اسلامی ایران و یک گذرگاه مرزی با ترکیه است که شامل «حاج عمران»، «باشماق»، «گرمیان»، «پرویزخان» و «ابراهیم خلیل» است.
25 تیرماه یحیی آل اسحاق رئیس اتاق بازرگانی ایران و عراق در خصوص بازگشایی مرزها و تردد کامیون های تجاری بین این دو کشور گفت که مرزهای ایران با اقلیم کردستان باز و فعال هستند و روزانه ۲ هزار کامیون کالا مبادله می شود. با این حال هنوز محدودیت‌هایی برای رفت‌وآمد مسافر نیز وجود دارد.
در چنین شرایطی در سفر ظریف به اقلیم کردستان، همکاری‌های دو جانبه میان طرفین در زمینه تداوم مبادلات تجاری و اقتصادی مورد بحث قرار گرفت. بر اساس نتایج اعلام شده، طرفین بر تقویت مبادلات در گذرگاههای رسمی تاکید کرده‌اند.
