الوقت - اعتراضات در کشور عراق که در اول اکتبر 2019 (9 مهر ماه 1398) آغاز شده بود با گذشت حدود 4 ماه همچنان ادامه دارد. هر چند موج اعتراضات و حضور معترضین در خیابان‌ها به مراتب کمتر از روزهای و هفته‌های آغازین شده اما همچنان می‌توان از تداوم و استمرار اعتراضات سخنان به میان آورد. در این میان نکته قابل توجه در ابتدای امر این بود که سنخ‌شناسی مشخصی از جریان و گونه معترضان وجود نداشت. در حقیقت، در خوانش هر گونه اعتراض یا جنبش سیاسی نکته قابل تامل شناخت جریان‌ها یا رویه‌های گفتمانی حاکم در آنها است. تفاوت گفتمانی که موجب می شد تا بعضاً میان شعارها و خواسته‌ها و اقدامات معترضان اختلاف نظر پیش آید و در نتیجه هر جریانی سعی در مصادره اعتراضات به سود خود داشته باشد. لذا آنچه ضوروت یافته است تشریح این گفتمان‌ها و وزن سنجی آنها در تحولات می باشد. بر اساس همین ضرورت نیز در نوشتار حاضر اعتراضات عراق در قالب سه گفتمان مورد شرح و تحلیل قرار گرفته است.
گفتمان اصلاحات
اولین و جدی‌ترین گفتمان مطرح در عرصه اعتراضات کشور عراق را می‌توان تحت عنوان گفتمان اصلاحات مورد بازشناخت قرار داد. کانون محوری یا مفهوم وحدت بخش در این گفتمان بر محوریت مفهوم «تغییر» قابل خوانش است که به معنای پایان دادن به فاسد اقتصادی سیستماتیک، رانت‌های سیاسی، تغییر رویه حکمرانی سیاسی و انجام اصلاحات بزرگ اجتماعی می باشد.
این گفتمان را می‌توان نماینده خواست و اراده واقعی مردم و افرادی دانست که تنها هدف آنها انجام اصلاح و رفع نواقض بزرگ در زمینه‌های مختلف است. بدون تردید، موج اول معترضان عراقی که در میدان تحریر، جرقه اغاز اعتراضات را زدند، هدفی جز اصلاح ساختارهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی کشور نداشتند. خواست اصلی این معترضان بیشتر خطاب به دولت و کابینه حکومتی است. نمایندگان این گفتمان خواهان پایان فساد اقتصادی، مقابله با رانت‌خواری و واسطه‌گری‌های نهادینه شده در ساختار اجتماعی و سیاسی و نیز روی‌کار آمدن مسئولان پاسخ‌گو به نیازهای شهروندان بوده اند.
در حقیقت، توسعه اقتصادی، توسعه سیاسی و توسعه اجتماعی کشور در تمامی سطوح و پایبندی مسئولین به اجرای قانون اساسی خواست اصلی حاضران در این گفتمان هست. حاضران در این گفتمان از یک سو، به هیچ عنوان آشوب و ایجاد اخلال و اغتشاش در سطح جامعه را مسیر واقعی اعتراضات نمی‌دانند و از سوی دیگر، گذار به وضعیتی آنارشی مانند که برآیند آن بی‌نظمی مطلق باشد را نمی‌خواهند. در مجموع گفتمان اصلاح‌خواهی را می‌توان بزرگترین و نماینده اکثریت معترضان دانست که طیف‌های مختلف فکری و جناحی را در بر می گیرد. حتی شاید بسیاری از مسئولان حکومتی نیز در جرگه این گفتمان قرار بگیرند. بیانیه های مرجعیت معظم شیعه عراق در حمایت از خواسته معترضان را می تواند شاخصی برای درک شالوده‌های این گفتمان دانست.
گفتمان ملی‌گرایی
هر چند در دایره و حدود گفتمانهای حاضر در اعتراضات مردمی عراق نمی‌توان مرزبندی مشخص و تفکیک‌شده‌ای را ارائه کرد اما روند کنش بازیگران منتج به بازشناخت رویه‌های فکری و عملی مختلفی شده است. با این مقدمه، گفتمان دوم در درون اعتراضات عراق را می‌توان گفتمان «ملی‌گرایی» مورد ارزیابی قرار داد. حاضران در این گفتمان حلقه‌های گسترده‌ای از جناح‌های عراقی اعم از شیعه، اهل سنت و ترکمن را شامل می‌شوند که مفهوم محوری مطرح شده از سوی آنها «میهن یا وطن» است.
این گفتمان که بر خلاف اصالت اولیه طیف‌هایی از طرفداران رژیم بعث، دست‌نشاندگان و مزدوران نیروهای خارجی و حتی در برخی مواقع میهن‌پرستان اصیل را شامل می‌شود، در روند اعتراضات چهار ماه گذشته، به جریان اصلی تبدیل شده است که نمایندگی آشوب، تخریب، نافرمانی مدنی و اغتشاشات را بر عهده دارد. سردرمداران این طیف از معترضان با طرح‌ها شعارهای ملی‌گرایانه و البته با اهداف پنهانی که غالبا برخی از نیروهای حاضر در گفتمان از آن اطلاع ندارند، با حمایت سنگین تبلیغاتی از سوی رسانه‌های سعودی و آمریکایی و نیز حمایتهای مادی اسقاط نظام و بازبینی در روابط منطقه ای را تحت عنوان حفظ استقلال عراق دنبال می کنند.
در هیمن راستا، شاهد هستیم که حاضران در حلقه گفتمان ملی‌گرایی اقدام به تخریب اموال عمومی، حمله به نیروهای پلیس، کنسول‌گری‌های ایران در شهرهای مختلف و در سطحی پیشرفته‌تر براندازی حکومت قرار داده‌اند. در واقع، نمی‌توان تمام جوانان و افراد حاضر در این گفتمان را دست‌نشانده ارزیابی کرد اما این بازماندگان رژیم بعث هستند که با اتکای به حس ملی‌گرایی عراقی،مسیر را به سمت انقلاب و خشونت علیه ساختار پیش برده‌اند. حاضران در این حلقه هر چند اقلیت هستند اما با توجه به اقداماتی که انجام می‌دهند و تغذیه‌ای که از سوی بازیگران خارجی می‌شوند، بیشترین توجهات را در سطح رسانه‌ای به سوی خود جلب کرده‌اند.
گفتمان بیگانه ستیزی
سومین گفتمان حاضر در صحنه اعتراضات عراق را می‌توان با اندکی تسامح گفتمان «بیگانه‌ستیزی» عنوان کرد. این گفتمان محوریت مفهومی خود را «مخالفت با دخالت خارجی» قرار داده و معتقد است که باید دولتی تکنوکرات در سطحی سیاسی ایجاد شود که از تعلقات و وابستگی‌های حزبی، جناحی و سیاسی دور باشد. در این میان، همزمان با خواست تحقق عدالت اجتماعی و بحث های معیشتی و رفاهی اما مخالفت با نقش‌آفرینی و حضور بیگانگان در کشور عراق، مهمترین محور اتکای حاضران در این حلقه گفتمانی است.
مهمترین بازیگر این گفتمان را می‌توان مقتدی صدر و طرفداران‌اش دانست که از ابتدای اعتراضات تا کنون، به عنوانی بازیگری فعال ایفای نقش کرده و تمرکز اصلی آنها بر اخراج دست بیگانگان و سپردن به امور به عراقی‌های متخصص در حوزه مدیریت امور است. هر چند این گفتمان به شکلی نسبی در حلقه دیگر گفتمان‌ها نیز جای می‌گیرد اما باید بر این تفاوت انگشت گذاشت که گفتمان بیگانه‌ستیز، بر حل بحران‌های عراق بر محور ایجاد حکومت تکنوکرات توجه دارد. یعنی نخست‌وزیر تکنوکرات که فارغ از مداخلات بیگانگان به ویژه آمریکایی‌ها بتواند امور کشور را در مسیر صحیح هدایت کند.
