الوقت- یک هفته پس از اینکه جمهوری اسلامی گام پنجم کاهش تعهدات برجامی را آغاز کرد، کشورهای اروپایی طرف برجام نیز مکانیسم ماشه ((Snapback)) را فعال کردند. گام پنجم که به منزله خروج از تمام محدودیتهای عملیاتی شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی سازی، میزان مواد غنی شده و تحقیق و توسعه میباشد که به دلیل تعلل تروئیکای اروپایی روی داد و نشانه ای از شکست اروپا در حفظ برجام است. در شرایط جدید نیز که کشورهای اروپایی در راستای خواسته واشنگتن به صورت تلویحی از ضرورت مذاکره جدید سخن می‌گویند. موضوعی که به منزله تغییر رویکرد 180 درجه ای اروپا می باشد. اما چرا اروپا در استراتژی خود برای حفظ توافق هسته‌ای پس از خروج آمریکا از آن ناموفق بود؟
وزن اروپا در توافق هسته ای
پس از تصویب برجام طبق پیوست دوم این توافقنامه، تحریمهای اتحادیه اروپایی نیز باید در روز اجرایی شدن برجام لغو می شد. پس از روی کار آمدن ترامپ و زمزمه های خروج او از برجام ، اتحادیه اروپا در مقام دفاع از برجام برآمد.اتحادیه اروپا، با 500 میلیون نفر جمعیت، و در اختیار داشتن 23 درصد تولید ناخالص دنیا و 15درصد تجارت جهانی یکی از وزنه های مهمی بود که می توانست در حفظ برجام موثر باشد در اکتبر همان سال(2017) اتحادیه اروپا جلسه ای نیز در مورد چالشهای جدیدی که ترامپ برای برجام ایجاد نموده بود درلوکزامبورگ برگزار کرد واختلافات منطقه ای اروپا و آمریکا با تهران را مساله ای غیر برجامی عنوان کرد.با پایان مهلت تمدید چهارماهه برجام توسط ترامپ، ضعفهای اروپا کم کم آشکار شد و با روشی شکننده سعی در حفظ برجام نمودند.
محورهای استراتژی اروپا در حفظ برجام
1-همراهی ابتدایی با سیاستهای منطقه ای آمریکا
کشورهای اروپایی در ابتدا سعی کردند با درک نگرانی های موشکی آمریکا راه جدیدی برای ابقای آمریکا در برجام پیدا کنند، اتحادیه اروپا برای راضی نگه داشتن آمریکا سعی نمود اواخر فوریه 2018در نشست شورای امنیت ایران را به بهانه حمایت از حوثی ها محکوم کند که با رای منفی روسیه مواجه شد.پیش نویس این قطعنامه پیشنهاد فرانسه و بریتانیا بود. در این زمان روزنامه نیویورک تایمز مدعی شده بود اروپایی ها با «سه اصلاح و تغییر» در توافق هسته ای موسوم به برجام موافقت کرده اند. سفر«ژان ایو لودریان» وزیر امور خارجه فرانسه به ایران وسفراو با مکرون به آمریکا نتیجه ای برای حفظ برجام نداشت.
پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای کشورهای اروپایی همچنان ضمن اعلام حمایت از حفظ توافق در مواضع رسمی اما به موضع گیری‌های خود علیه برنامه موشکی و همچنین سیاستهای منطقه ای ایران ادامه دادند از جمله ارسال نامه به دبیرکل سازمان ملل در 9 دسامبر 2019 با مضمون متناقض داشنتن برنامه موشکی ایران با قطعنامه های شورای امنیت.
2-مکانیسم های مالی و تجاری
پس از ناامیدی این کشورها از فشاردیپلماتیک و سیاسی به آمریکا، نقطه تمرکز آنها برای حفظ برجام معطوف به ایران شد. یک هفته پس از خروج ترامپ از برجام مذاکرات با اروپاییها در مورد برجام انجام شد. اروپا اعلام کرد همچنان به ضمیمه 2برجام مبنی برلغو تحریمهای اروپایی پایبند است. این تحریمها مرتبط با تجارت طلا و فلزات گرانبها، خودرو، فروش نفت و محصولات پتروشیمی، بنادر و کشتیرانی و روابط بانکی است. اما یکی از مهمترین اقدامات اروپا قانون مسدودسازی تحریمهای آمریكا (Blocking Statute) بود که با یک ماه تاخیر در 15 مرداد 97 اجرایی شد. قانون Blocking Statuteشركت های اروپایی را از پیروی از تحریم های خارجی منع می كند و اتحادیه اروپا به موجب آن، احكام جریمه احتمالی برای كسب و كارهای اروپایی كه با ایران همكاری می كنند را به رسمیت نخواهد. با این حال قانون مسدود سازی عملا نتوانست جلوی خروج شرکتهای اروپایی از ایران را بگیرد. پس از آن شرکتهای اروپایی همچون شرکت انرژی وینترشال ، خودروسازی دایملر آلمان، شرکت تجهیزات و فناوری زیمنس، شرکتهای دویچه بان و دویچه تلکوم از ایران خارج شدند. اما مهمتر از همه شرکت توتال بود که در پایان مرداد 97 خروج رسمی آن تایید شد. کشورهای اروپایی به بهانه اینکه بسیاری از شرکتهای اروپایی فعال در ایران خصوصی هستند ناتوانی خود در ممانعت از خروج آنها را تایید می کردند. پس از آن اروپا راه اندازی کانال ویژه مالی موسوم به « SPV - Special Purpose Vehicle» را وعده داد که طی آن تراکنش‌های مالی نفت و تجارت به صورت دوجانبه صورت بگیرد.این کانال که قرار بود تا آبان 97 راه اندازی شود حتی به صورت نمادین و آزمایشی نیز اجرا نشد.این بار تروئیکای اروپا درفوریه 2019 جهت حفظ برجام سازوکار اینستکس (Instrument for Supporting Trade Exchanges) را به عنوان ابزاری برای حمایت از تبادلات تجاری ثبت شده اعلام کرد. اما پس از سه ماه تاخیر و با فشار ایران پس از گام اول کاهش تعهدات برجامی، اینستکس در حوزه بسیار محدود کالاهای غیر تحریمی مانند دارو و غذا راه اندازی شد.البته اروپا اجرایی شدن اینستکس را مشروط به مشروط به اجرای کامل و سریع برنامه اقدام FATF توسط ایران کرده بود. در آذر ماه امسال نیز شش کشور بلژیک، دانمارک، فنلاند، هلند، نروژ و سوئد با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کردند که در صورت پایبندی مجدد ایران به تعهدات جامع مندرج در برجام حاضرند با سه کشور فرانسه، بریتانیا و آلمان در ساز و کار حمایت از مبادلات تجاری با ایران، اینستکس همکاری کننداما این بیانیه ها منجر به موثر شدن اینستکس نشد. مهمترین ایراد مقامات جمهوری اسلامی به اینستکس، گردش مالی بسیارضعیف آن است. سید عباس عراقچی در نشست اعلام آغاز گام دوم کاهش تعهدات برجامی گفت: «اگر اروپاییها از طریق اینستکس خواسته‌های ما را برآورده میکردند ما امروز این گام را بر نمی‌داشتیم.»
3-تلاش برای دیدار مستقیم مقامات ایران و آمریکا
ترامپ که از انزوای پیش آمده پس از خروج از برجام نگران بود نیاز به یک امتیاز مهم برای توجیه در برابر افکار عمومی آمریکا داشت. مقامات اروپایی بر این باور بودند، دیدار مستقیم مقامات جمهوری اسلامی با ترامپ، منجر به رد و بدل کردن امتیاز و مذاکره مجدد جهت حفظ چهارچوب برجام در قالب توافقی جدید که ترامپ نیز از آن بهره برداری تبلیغاتی خود را داشته باشد، میشود. اروپاییها در برهه های گوناگون سعی نمودند شرایط چنین دیدارهایی را فراهم کنند. طی سفرهای تیرماه و شهریور محمد جواد ظریف به آمریکا تلاشهای زیادی شد تا دیداری بین او و پمپئو صورت بگیرد. پمئو در مصاحبه با "واشنگتن اگزماینر" حین سفر ظریف به نیویورک از آرزوی این دیدار گفت. درحاشیه نشست مجمع عمومی در ماه سپتامبر رهبران اروپایی نظیر مکرون و جانسون تلاش زیادی کردند تا مقدمه دیداری کوتاه بین روحانی و ترامپ را فراهم کنند. اما موضع دولت از قبل مشخص بود و زمان این نوع ژستها و دیدارها را مناسب برای بعد از بازگشت آمریکا به برجام دانست نه قبل از آن.
4-تهدید ایران به فعال کردن مکانیسم ماشه
قبل از شروع گام پنجم کاهش تعهدات برجامی، رهبران اروپایی شروع به تهدید ایران برای متوقف کردن روند کاهش تعهدات هسته ای نمودند. «ژان ایو لودریان» وزیر امور خارجه فرانسه اوایل آذر به‌طور علنی ایران را به فعال‌سازی سازوکار موسوم به «مکانیسم ماشه» که بازگشت تحریمهای چندجانبه علیه ایران را در پی خواهد داشت، تهدید کرد. لحن کلام اروپا پس از ترور سردار سلیمانی و بالاگرفتن تنشهای ایران و آمریکا علیه جمهوری اسلامی تغییر کرد و همسویی بیشتری با آمریکا نشان داد. از سوی دیگرترامپ نیز فشار بیشتری به اروپا برای فعال کردن مکانیسم ماشه اعمال کرد. او با روش همیشگی جنگ اقتصادی اروپا را تهدید به اعمال تعرفه 25 درصدی برای خودروهایشان کرد.
مقامات اروپایی برای اینکه ضعیف جلوه نکنند در ابتدا این تهدید ترامپ را پنهان میکردند اما رسانه ای شدن تهدید ،آنها را ناچار به اعتراف کرد. روزنامه گاردین روز پنج شنبه 26 دی از زبان وزیر دفاع آلمان، نقش تهدید ترامپ در فعال شدن سازوکار ماشه را تایید کرد. اکنون اروپا گزینه همزمان فشار برای سوق دادن جمهوری اسلامی به پذیرش پوسته برجام در مقابل بازنگشتن تحریمها و از طرف دیگر و ترغیب به پذیرش مذاکره جدید با شرایط ترامپ را در پیش گرفته است. اما مقامات ایران بارها هرگونه مذاکره تحت فشار را رد کرده اند. سابقه مقاومت جمهوری اسلامی طی فشارها و تحریمهای تاریخی بعد از برجام موضع مقامات مسئول را به خوبی مشخص کرده است. این موضع باعث شکسته شدن فشار حداکثری ترامپ و متحدین او علیه ایران شده است. اگرچه اروپا در محاسبات اقتصادی (بین اقتصاد 400میلیاردی ایران و 20 تریلیونی آمریکا) و همچنین مناسبات سیاسی و نظامی در نهایت به سمت همسویی با واشنگتن پیش رفته است اما آنچه اروپا نمی تواند به سادگی از کنار آن عبور کند نقش محوری جمهوری اسلامی در ثبات منطقه‌ای است که در این زمینه اروپا بیش از آمریکا به این ثبات نیاز دارد. در واقع اگرچه تهدید به فعال کردن مکانیسم ماشه نیز تنها اقدامی فرافکانانه از سوی طرف‌های اروپایی برای متوقف کردن ایران و واداشتن تهران به تداوم ماندن در توافقی بدون سود است اما به طور حتم چنین اقدامی نتایج مد نظر اروپایی ها را در پی نخواهد داشت و بازنده چنین ریسکی ثبات بین المللی خواهد بود که با اقدامات ترامپ هم اکنون نیز در وضعیت پرالتهابی به سر می برد.
الوقت- یک هفته پس از اینکه جمهوری اسلامی گام پنجم کاهش تعهدات برجامی را آغاز کرد، کشورهای اروپایی طرف برجام نیز مکانیسم مکاشه ((Snapback)) را فعال کردند.گام پنجم که به منزله خروج از تمام محدودیتهای عملیاتی شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی سازی، میزان مواد غنی شده و تحقیق و توسعه میباشد که به دلیل تعلل تروئیکای اروپایی روی داد و نشانه ای از شکست اروپا در حفظ برجام است. در شرایط جدید نیز که کشورهای اروپایی در راستای خواسته واشنگتن به صورت تلویحی از ضرورت مذاکره جدید سخن می‌گویند. موضوعی که به منزله تغییر رویکرد 180 درجه ای اروپا می باشد. اما چرا اروپا در استراتژی خود برای حفظ توافق هسته‌ای پس از خروج آمریکا از آن ناموفق بود؟
وزن اروپا در توافق هسته ای
پس از تصویب برجام طبق پیوست دوم این توافقنامه، تحریمهای اتحادیه اروپایی نیز باید در روز اجرایی شدن برجام لغو می شد. پس از روی کار آمدن ترامپ و زمزمه های خروج او از برجام ، اتحادیه اروپا در مقام دفاع از برجام برآمد.اتحادیه اروپا، با 500 میلیون نفر جمعیت، و در اختیار داشتن 23 درصد تولید ناخالص دنیا و 15درصد تجارت جهانی یکی از وزنه های مهمی بود که می توانست در حفظ برجام موثر باشد در اکتبر همان سال(2017) اتحادیه اروپا جلسه ای نیز در مورد چالشهای جدیدی که ترامپ برای برجام ایجاد نموده بود درلوکزامبورگ برگزار کرد واختلافات منطقه ای اروپا و آمریکا با تهران را مساله ای غیر برجامی عنوان کرد.با پایان مهلت تمدید چهارماهه برجام توسط ترامپ، ضعفهای اروپا کم کم آشکار شد و با روشی شکننده سعی در حفظ برجام نمودند.
محورهای استراتژی اروپا در حفظ برجام
1-همراهی ابتدایی با سیاستهای منطقه ای آمریکا
کشورهای اروپایی در ابتدا سعی کردند با درک نگرانی های موشکی آمریکا راه جدیدی برای ابقای آمریکا در برجام پیدا کنند، اتحادیه اروپا برای راضی نگه داشتن آمریکا سعی نمود اواخر فوریه 2018در نشست شورای امنیت ایران را به بهانه حمایت از حوثی ها محکوم کند که با رای منفی روسیه مواجه شد.پیش نویس این قطعنامه پیشنهاد فرانسه و بریتانیا بود. در این زمان روزنامه نیویورک تایمز مدعی شده بود اروپایی ها با «سه اصلاح و تغییر» در توافق هسته ای موسوم به برجام موافقت کرده اند. سفر«ژان ایو لودریان» وزیر امور خارجه فرانسه به ایران وسفراو با مکرون به آمریکا نتیجه ای برای حفظ برجام نداشت.
پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای کشورهای اروپایی همچنان ضمن اعلام حمایت از حفظ توافق در مواضع رسمی اما به موضع گیری‌های خود علیه برنامه موشکی و همچنین سیاستهای منطقه ای ایران ادامه دادند از جمله ارسال نامه به دبیرکل سازمان ملل در 9 دسامبر 2019 با مضمون متناقض داشنتن برنامه موشکی ایران با قطعنامه های شورای امنیت.
2-مکانیسم های مالی و تجاری
پس از ناامیدی این کشورها از فشاردیپلماتیک و سیاسی به آمریکا، نقطه تمرکز آنها برای حفظ برجام معطوف به ایران شد. یک هفته پس از خروج ترامپ از برجام مذاکرات با اروپاییها در مورد برجام انجام شد. اروپا اعلام کرد همچنان به ضمیمه 2برجام مبنی برلغو تحریمهای اروپایی پایبند است. این تحریمها مرتبط با تجارت طلا و فلزات گرانبها، خودرو، فروش نفت و محصولات پتروشیمی، بنادر و کشتیرانی و روابط بانکی است. اما یکی از مهمترین اقدامات اروپا قانون مسدودسازی تحریمهای آمریكا (Blocking Statute) بود که با یک ماه تاخیر در 15 مرداد 97 اجرایی شد. قانون Blocking Statuteشركت های اروپایی را از پیروی از تحریم های خارجی منع می كند و اتحادیه اروپا به موجب آن، احكام جریمه احتمالی برای كسب و كارهای اروپایی كه با ایران همكاری می كنند را به رسمیت نخواهد. با این حال قانون مسدود سازی عملا نتوانست جلوی خروج شرکتهای اروپایی از ایران را بگیرد. پس از آن شرکتهای اروپایی همچون شرکت انرژی وینترشال ، خودروسازی دایملر آلمان، شرکت تجهیزات و فناوری زیمنس، شرکتهای دویچه بان و دویچه تلکوم از ایران خارج شدند. اما مهمتر از همه شرکت توتال بود که در پایان مرداد 97 خروج رسمی آن تایید شد. کشورهای اروپایی به بهانه اینکه بسیاری از شرکتهای اروپایی فعال در ایران خصوصی هستند ناتوانی خود در ممانعت از خروج آنها را تایید می کردند. پس از آن اروپا راه اندازی کانال ویژه مالی موسوم به « SPV - Special Purpose Vehicle» را وعده داد که طی آن تراکنش‌های مالی نفت و تجارت به صورت دوجانبه صورت بگیرد.این کانال که قرار بود تا آبان 97 راه اندازی شود حتی به صورت نمادین و آزمایشی نیز اجرا نشد.این بار تروئیکای اروپا درفوریه 2019 جهت حفظ برجام سازوکار اینستکس (Instrument for Supporting Trade Exchanges) را به عنوان ابزاری برای حمایت از تبادلات تجاری ثبت شده اعلام کرد. اما پس از سه ماه تاخیر و با فشار ایران پس از گام اول کاهش تعهدات برجامی، اینستکس در حوزه بسیار محدود کالاهای غیر تحریمی مانند دارو و غذا راه اندازی شد.البته اروپا اجرایی شدن اینستکس را مشروط به مشروط به اجرای کامل و سریع برنامه اقدام FATF توسط ایران کرده بود. در آذر ماه امسال نیز شش کشور بلژیک، دانمارک، فنلاند، هلند، نروژ و سوئد با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کردند که در صورت پایبندی مجدد ایران به تعهدات جامع مندرج در برجام حاضرند با سه کشور فرانسه، بریتانیا و آلمان در ساز و کار حمایت از مبادلات تجاری با ایران، اینستکس همکاری کننداما این بیانیه ها منجر به موثر شدن اینستکس نشد. مهمترین ایراد مقامات جمهوری اسلامی به اینستکس، گردش مالی بسیارضعیف آن است. سید عباس عراقچی در نشست اعلام آغاز گام دوم کاهش تعهدات برجامی گفت: «اگر اروپاییها از طریق اینستکس خواسته‌های ما را برآورده میکردند ما امروز این گام را بر نمی‌داشتیم.»
3-تلاش برای دیدار مستقیم مقامات ایران و آمریکا
ترامپ که از انزوای پیش آمده پس از خروج از برجام نگران بود نیاز به یک امتیاز مهم برای توجیه در برابر افکار عمومی آمریکا داشت. مقامات اروپایی بر این باور بودند، دیدار مستقیم مقامات جمهوری اسلامی با ترامپ، منجر به رد و بدل کردن امتیاز و مذاکره مجدد جهت حفظ چهارچوب برجام در قالب توافقی جدید که ترامپ نیز از آن بهره برداری تبلیغاتی خود را داشته باشد، میشود. اروپاییها در برهه های گوناگون سعی نمودند شرایط چنین دیدارهایی را فراهم کنند. طی سفرهای تیرماه و شهریور محمد جواد ظریف به آمریکا تلاشهای زیادی شد تا دیداری بین او و پمپئو صورت بگیرد. پمئو در مصاحبه با "واشنگتن اگزماینر" حین سفر ظریف به نیویورک از آرزوی این دیدار گفت. درحاشیه نشست مجمع عمومی در ماه سپتامبر رهبران اروپایی نظیر مکرون و جانسون تلاش زیادی کردند تا مقدمه دیداری کوتاه بین روحانی و ترامپ را فراهم کنند. اما موضع دولت از قبل مشخص بود و زمان این نوع ژستها و دیدارها را مناسب برای بعد از بازگشت آمریکا به برجام دانست نه قبل از آن.
4-تهدید ایران به فعال کردن مکانیسم ماشه
قبل از شروع گام پنجم کاهش تعهدات برجامی، رهبران اروپایی شروع به تهدید ایران برای متوقف کردن روند کاهش تعهدات هسته ای نمودند. «ژان ایو لودریان» وزیر امور خارجه فرانسه اوایل آذر به‌طور علنی ایران را به فعال‌سازی سازوکار موسوم به «مکانیسم ماشه» که بازگشت تحریمهای چندجانبه علیه ایران را در پی خواهد داشت، تهدید کرد. لحن کلام اروپا پس از ترور سردار سلیمانی و بالاگرفتن تنشهای ایران و آمریکا علیه جمهوری اسلامی تغییر کرد و همسویی بیشتری با آمریکا نشان داد. از سوی دیگرترامپ نیز فشار بیشتری به اروپا برای فعال کردن مکانیسم ماشه اعمال کرد. او با روش همیشگی جنگ اقتصادی اروپا را تهدید به اعمال تعرفه 25 درصدی برای خودروهایشان کرد.
مقامات اروپایی برای اینکه ضعیف جلوه نکنند در ابتدا این تهدید ترامپ را پنهان میکردند اما رسانه ای شدن تهدید ،آنها را ناچار به اعتراف کرد. روزنامه گاردین روز پنج شنبه 26 دی از زبان وزیر دفاع آلمان، نقش تهدید ترامپ در فعال شدن سازوکار ماشه را تایید کرد. اکنون اروپا گزینه همزمان فشار برای سوق دادن جمهوری اسلامی به پذیرش پوسته برجام در مقابل بازنگشتن تحریمها و از طرف دیگر و ترغیب به پذیرش مذاکره جدید با شرایط ترامپ را در پیش گرفته است. اما مقامات ایران بارها هرگونه مذاکره تحت فشار را رد کرده اند. سابقه مقاومت جمهوری اسلامی طی فشارها و تحریمهای تاریخی بعد از برجام موضع مقامات مسئول را به خوبی مشخص کرده است. این موضع باعث شکسته شدن فشار حداکثری ترامپ و متحدین او علیه ایران شده است. اگرچه اروپا در محاسبات اقتصادی (بین اقتصاد 400میلیاردی ایران و 20 تریلیونی آمریکا) و همچنین مناسبات سیاسی و نظامی در نهایت به سمت همسویی با واشنگتن پیش رفته است اما آنچه اروپا نمی تواند به سادگی از کنار آن عبور کند نقش محوری جمهوری اسلامی در ثبات منطقه‌ای است که در این زمینه اروپا بیش از آمریکا به این ثبات نیاز دارد. در واقع اگرچه تهدید به فعال کردن مکانیسم ماشه نیز تنها اقدامی فرافکانانه از سوی طرف‌های اروپایی برای متوقف کردن ایران و واداشتن تهران به تداوم ماندن در توافقی بدون سود است اما به طور حتم چنین اقدامی نتایج مد نظر اروپایی ها را در پی نخواهد داشت و بازنده چنین ریسکی ثبات بین المللی خواهد بود که با اقدامات ترامپ هم اکنون نیز در وضعیت پرالتهابی به سر می برد.
