الوقت- روابط عربستان سعودی و ترکیه طی یک دهه اخیر باوجود رقابتهای ژئوپلتیک و تعارضات ایدئولوژیکی، پر تلاطم اما با این حال کژدار و مریز دنبال شده است که غالباً می توان دلیل آن را در رویکرد توسعه‌محور و عملگرایانه اردوغان و حزب عدالت و توسعه نسبت به اهداف سیاست خارجی بویژه در ارتباط با کشورهای حاشیه خلیج فارس دانست. با ین حال طی روزهای گذشته پایگاه اینترنتی «میدل ایست آی» در گزارشی از درز یافتن اسنادی از« مرکز مطالعات امارات» خبر داد که نشان می دهد عربستان سعودی «برنامه ای استراتژیک» را برای کاهش نفوذ ترکیه در منطقه و سرنگون کردن دولت «رجب طیب اردوغان» آغاز کرده است. ریشه های این تخاصم رشد یافته را باید در مواضع دو کشور نسبت به بهار عربی جستجو کرد.
روابط ترکیه و عربستان از 2011
سیاست منطقه ای عربستان در دو سطح مهم تنظیم شده است سطح اول هژمونی‌طلبی در بین کشورهای عربی منطقه که برای مشروعیت بخشی به این هژمونی از هویت اسلامی نیز بهره می‌برد. سطح دوم نوع روابط با کشورهای غیرعرب منطقه؛ به دلیل اینکه عربستان ابزارهای لازم برای بسط هژمونی عربی اسلامی خود بر این کشورها را ندارد از موازنه سازی برای ایجاد برتری نسبی استفاده میکند. به دلیل اینکه ترکیه به لحاظ تاریخی و مذهبی از دل امپراطوری عثمانی پدید آمد واز طرفی ترکیه ستون دوم سیاست خارجی آمریکا و ناتو در منطقه و سوریه بوده عربستان در هر دو سطح سیاست خارجی همواره با ترکیه رقابت میکند. ترکیه در دوران اردوغان تحت تاثیر نظریات احمد داود اوغلو 5 اصل کلیدی که برمبنای افزایش حوزه نفوذ، اتخاذ راهبرد چند جانبه گرایی و تقوبت روابط فرهنگی و اقتصادی با همسایگان قرار داشت، برای گسترش عمق استراتژیک در کشورهای برآمده از تجزیه امپراتوری عثمانی حول محور قدرت نرم ترکیه می‌کوشد. با ظهو بهار عربی در تونس ، لیبی و مصر در نتیجه قدرت یابی اخوانی‌ها زمینه برای نفوذ عمق استراتژیک و گسترش چند جانبه گرایی با همسایگان ایجاد شد. پس از سفرهای اردوغان و داود اوغلو به مصر در سال 2011 اتحاد استرتژیکی بین مصر و ترکیه اعلام گردید و داود اوغلو آنرا محور دموکراسی نامید اما با مخالفت عربستان با اخوان المسلین کم کم زمینه های تنش بین عربستان و ترکیه در مورد مصر پدیدار شد. نقش آفرینی پیدا و پنهان سعودی ها در سرنگونی دولت محمد مرسی و روی کار آمدن ژنرال السیسی رقابتهای شدیدتری نیز در انتظار بود.
کودتای 2016 ترکیه
با وخیم شدن اوضاع داخلی ترکیه، عربستان زمینه را برای حرکت در جهت موازنه سازی و تضعیف اردوغان مناسب دید. مدت کوتاهی پس از کودتا پایگاه خبری اروپایی« ای .ام. سیAMC »: در گزارشی برپایه منابع اطلاعاتی نوشت: «عربستان با حمایت از کودتاچیان و برقراری ارتباط با آنها برای سرنگونی حزب عدالت و توسعه حاکم بر ترکیه، گامهای بسیار خطرناکی برداشته است». همچنین در همان برهه جولیان آسانژ بنیانگذار ویکی لیکس در مصاحبه با راشاتودی گفت این کودتا با حمایت هیلاری کلینتون و عربستان صورت گرفته و اعضای گروه «فتح الله گولن» به ستاد انتخاباتی هیلاری کلینتون کمک مالی می‌کنند.
در آذر 1397 روزنامه ینی شفق نزدیک به دولت ترکیه در گزارشی تحت عنوان "سیستم های تأمین مالی ولیعهدهای عربستان سعودی و امارات متحده عربی چه طور کار می کند؟" نوشت: امارات متحده عربی و عربستان در جریان کودتای 15 جولای 2016 (25 تیرماه 1395) ترکیه سه میلیارد دلار هزینه کرده اند.
ینی شفق در این مطلب که به قلم محمت آجت نوشته شده، تأمین مالی کودتای ترکیه توسط امارات متحده عربی را نه یک تئوری توطئه، بلکه اطلاعاتی دقیق عنوان کرد و نوشت: این امر از سوی مقامات آنکارا نیز مطرح شده و از سوی مخاطبان آن هم تکذیب نشده است.
مقامات ترکیه پیش از این به صورت تلویحی عربستان و امارات متحده عربی را به داشتن نقش در کودتای دو سال پیش در این کشور متهم می کردند ولی با عمیق تر شدن شکاف بین ترکیه و عربستان در پی قتل جمال خاشقچی روزنامه منتقد آل سعود در کنسولگری عربستان در استانبول، این موضوع بار دیگر به شکل جدی تری مطرح شد.
بحران سوریه و دشمنی شرکای قدیمی
در طی بحران سوریه عربستان به صورت شفاف‌تری موازنه سازی و تصعیف ترکیه را در پیش گرفته است. اگرچه در آغاز شروع بحران سوریه و تلاش های منطقه‌ای و بین المللی برای به آشوب کشاندن این کشور، همسویی‌هایی بین ترکیه و عربستان مانند استفاده از موقعیت ترکیه برای محاصره سوریه، پشتیبانی لجستیکی از گروههای تروریستی و گسیل مجاهدین سلفی از اروپا و دیگر نقاط جهان به سمت سوریه، صورت گرفت و به نظر می‌رسید منفع مشترک در برکناری اسد همکاری‌های استراتژیک را در پی خواهد آورد اما کم کم مشخص شد بعد ایدئولوژیک دخالت عربستان در سوریه پررنگ تر از سایر ابعاد است و برای ترکیه منافع ژئوپلیتک در راس قراردارد و این دو موضع در تقابلی آشکار قرار گرفتند.
ضربه مهم به همکاری‌های دو کشور در سوریه را اختلاف دیدگاه در مورد نقش آفرینی کردها بوجود آورد. عربستان که از طریق دخالت در کودتا نتوانسته بود ترکیه را تضعیف کند پس از اعلام پایتختی قدس توسط آمریکا و مخالفت شدید ترکیه با این موضع، زمینه را برای گشودن رقابتی جدید در شمال سوریه علیه ترکیه مناسب دید. تلاش آمریکا برای خروج از شمال سوریه و درخواست تامین هزینه های تداوم حضور از کشورهای حاشیه خلیج فارس نقش پشت پرده عربستان را نمایان ساخت. البته سعودی‌ها از افشا نمودن این نقش خود ابایی نداشتند. سال گذشته سفیر عربستان در واشنگتن از پرداخت 100 میلیون دلار به گروههای فعال شمال سوریه خبر داد. روزنامه ینی شفق ترکیه در گزارشی نوشت این کمک عربستان در حقیقت کمک به شبه نظامیان کرد ویگانهای مدافع خلق(YPG در شهرهایی مانند رقه است.
رقابت در فلسطین
تلاش دولت اردوغان برای کسب جای پا در موضوع مهم فلسطین، که در جریان حمله ارسال کشتی امدارسان مرمره به غزه و پیش از آن درگیری لفظی اردوغان با شیمون پرز در جریان نشست اقتصادی داووس 2010 بسیار پررنگ شد، موجب گردید تا نقش ترکیه در افکار عمومی مردم فلسطین و جهان اسلام جایگزین نقش سابق عربستان شود. سعودی‌ها هم اکنون با دیکته واشنگتن ماموریت وادار کردن فلسطینیان به پذیرش معامله قرن را بر عهده دارند و همین مساله ضربه بزرگی بر جایگاه ریاض درمیان افکار عمومی فلسطین و جهان اسلام وارد آورده است. موقعیتی که ترکیه آن را برای کسب جایگاه رهبری جهان اسلام بسیار مغتم یافته است.
بحران شورای همکاری و رویارویی جدید آنکارا- ریاض
مولفه ها و مصادیق دو جریان فکری اخوان المسلمین مورد حمایت ترکیه و سلفی-تکفیری مورد حمایت عربستان و امارات و مصر در جریان بحران در شورای همکاری و محاصره قطر کاملا آشکار و به اوج تقابل خود رسید.
کشورهای محاصره کننده که انتظار داشتند با محاصره قطر، دوحه ناچار خواهد شد در اندک زمانی تسلیم شروط آنها شود با حمایت قاطع و سریع ترکیه از قطر رو به رو شدند. رجب طیب اردوغان در یک سخنرانی 13 شرط کشورهای عربی برای قطر را برخلاف حقوق بین الملل اعلام کرد وتوافق نظامی آنقره-دوحه را با تصویب پارلمان ترکیه رسمیت داد و اواخر بهار 96 تعداد 5000 هزار نیروی نظامی به قطر اعزام نمود. همچنین آنکارا از مسیر بندرگاه‌های ایران نیز شروع به ارسال مواد غذایی و کالاهای حیاتی برای قطر نمود. با افزایش روابط اقتصادی ترکیه با قطر در زمان محاصره ،رکورد تجارت دو کشور با افزایش 54 درصد به رقم بی سابقه دومیلیارد دلار در سال 2018 رسید این مساله باعث تیرگی بیشتر روابط ریاض- آنکارا شد. آسوشیتدپرس در گزارشی به خشم عربستان از ترکیه بر سرمساله قطر پرداخت واز لغو سفر 250 هزار سعودی به آنکارا خبر داد. بن سلمان سال 2018 در نطقی ترکیه را بخشی از مثلث شر در منطقه نامید.
در لیبی نیز دو کشور مواضعی کاملا متضاد دارند و ترکیه از دولت وفاق ملی حمایت میکند در حالی که عربستان با حمایت مالی و سیاسی از حفتر در صدد سرکوب اخوانی های لیبی است. پس از قتل خاشقچی در دوم اکتبر 2018 ترکیه با صبوری و سنجیدگی در سه هفته ابتدایی صبر نمود تا کشورهای اروپایی و غربی به دادخواهی خاشقچی برخیرند. پس از هربار تناقض گویی رهبران عربستان، اطلاعات جدیدی از دخالت عربستان و بن سلمان در قتل خاشقچی افشا نمود به گونه ای که بسیاری از کشورهای فرامنطقه ای علیه عربستان مواضع شدید گرفتند و کنگره آمریکا تصمیم به تحریم عربستان و قطع حمایتها در جنگ یمن گرفت.
اقدامات جدید عربستان
پس از ناکامی عربستان در سوریه و همسویی ترکیه با روسیه و ایران در جریان مذاکرات آستانه، عربستان در سال 2016طرح ناتوی عربی را پیشنهاد داد اما شش ماه پس از بیانیه چهارجانبه، اخباری از خروج مصر و شکست ناتوی عربی در فروردین 1398 منتشر شد.
با پیدا شدن آثار شکست عربستان در جنگ یمن و همچنین محاصره قطر، پیش بینی شکست معامله قرن و نقش محوری که عربستان در آن جستجو میکرد، بن سلمان را به تلاش مجدد برای طرحریزی کودتا در ترکیه روند معادلات را تغییر دهد. با کودتا در ترکیه دوباره محور سلفی در منطقه تقویت میشود زیرا عماد ماهروس یکی از نمایندگان مصر پیشنهاد اعطای پناهندگی به فتتح الله گولن را داد بنابراین عربستان مصمم است با کودتایی جدید علیه اردوغان، مصر و سه کشور شرکت کننده در ناتوی ناکام عربی را مجدداً در جبهه ای واحد جمع کند.
شکست نامزد انتخاباتی اردوغان در انتخابات شهرداری استانبول، بارقه امید بن سلمان در پیش رفتن محاسبات انجام کودتا جدید می باشد. روزنامه عکاظ عربستان که به حکومت سعودی نزدیک است سال گذشته با بحرانی خواندن اوضاع اقتصادی ترکیه پیش بینی کرد کودتای بدون بازگشتی در ترکیه رخ خواهد داد. یادداشت این روزنامه نشان داد عربستان از سال قبل در حال زمینه چینی در افکار عمومی برای تحقق کودتا در ترکیه است . یکی از شواهد ماجرا را می‌توان در جلوگیری از ورود صدها کامیون ترک به داخل عربستان دانست به صورتی که بخش خصوصی ترکیه این اقدام ریاض را تخریب عامدانه روابط بازرگانی ترکیه ارزیابی کرد. در این راستا روزنامه اکسپرس چاپ لندن دو روز قبل در گزارشی نوشت: به دنبال افزایش فشار جامعه بین الملل علیه عربستان در مورد پرونده قتل جمال خاشقچی ، ریاض به دنبال کودتا علیه رئیس جمهوری ترکیه است.
