الوقت- روابط ایران و روسیه در پنج قرن گذشته از منحصر به فردترین روابط بین دو كشور در تاریخ تحولات دیپلماتیك و استراتژیك می باشد. دلیل این امر، سابقه طولانی و نسبتاً مدون روابط دو كشور است كه مجموعه‌ای از نبردها و جنگ‌ها و دوستی‌ها و تعاملات سازنده را در بر می‌گیرد. به نحوی كه تقریباً هیچ نوع رابطه‌ای را نمی‌توان در دایره المعارف روابط دیپلماتیك یافت كه ایران و روسیه، گونه‌ای از آن را نیازموده باشند. از جنگ بر سر اراضی گرفته تا شركت در اتحاد و ائتلاف‌های استراتژیك علیه یكدیگر و روابط حسن همجواری تا همكاری‌های استراتژیك، همگی در روابط طولانی ایران و روسیه یافت می‌شود .
طولانی بودن روابط ایران و روسیه از نظر علمی به مفهوم‌پردازی در روابط دو كشور كمك شایانی كرده و اجازه می‌دهد كه روندهای حاكم بر روابط تهران و مسكو، در چشم‌اندازی كلان، مفهوم‌بندی شوند. یكی از گزاره‌های مفهومی كه از بررسی تاریخ طولانی روابط ایران و روسیه به دست می آید، این است كه روابط تهران و مسكو، رابطه‌ای فراتر از روابط دوجانبه و رابطه ای بین المللی می باشد. زیرا روابط ایران و روسیه، هیچ گاه منحصر به روابط تهران و مسكو نبوده و پیوسته عنصر بین‌المللی بر آن اثرگذار بوده است. علت این امر را می‌توان در چند عامل جستجو نمود :
- ژئوپلیتیك منحصر به فرد
در طول تاریخ، عامل جغرافیا پایدارترین عامل تعیین كننده روابط ایران و روسیه بوده است. زیرا هر دو كشور به لحاظ جغرافیایی دارای ویژگی‌های منحصر به فرد و برجسته ای هستند. ایران كشوری است كه در عرصه‌های ژئوپلتیك همواره از آن با عنوان پل شرق و غرب و گذرگاه شمال و جنوب یاد می‌شود. تسلط ایران بر بخش‌های شمالی خلیج‌فارس كه مهم‌ترین گذرگاه و معبر انرژی جهان محسوب می‌شود، به این كشور جذابیت‌های ژئوپلیتیك بخشیده است. جنگ‌ها و نبردهایی كه در طول تاریخ به منظور تسلط بر ایران صورت گرفته‌اند و همچنین اشغال خاك ایران در جریان دو جنگ جهانی از سوی قدرت‌های بزرگ حكایت از اهمیت استراتژیك و موقعیت ژئوپلتیك ایران در عرصه‌های بین‌المللی دارد. از سوی دیگر روسیه نیز به عنوان پهناورترین كشور جهان دارای جذابیت‌های ژئوپلتیك منحصر به فردی است. همسایگی با اروپا در غرب و همجواری با چین در شرق و جنوب و همچنین تسلط بر مناطق جدا شده از اتحاد جماهیر شوروی باعث شده كه این كشور نیز دارای اهمیت ژئوپلتیكی بسیار زیادی باشد .
با این اوصاف، جایگاه جغرافیایی ایران و روسیه و ویژگی های گوناگون ژئوپلیتیكی هر دو كشور، به روابط آنها ماهیتی بین المللی بخشیده است. به خصوص در سال های پس از فروپاشی شوروی، علاوه بر موقعیت راهبردی ایران و روسیه، پیدایش كشورها و مناطق جغرافیایی جدید نظیر آسیای مركزی و قفقاز بیش از پیش بر اهمیت جغرافیایی دو كشور افزوده است. بر این اساس پیوستگی ژئوپلتیك ایران و روسیه در سایه تعاملات سیاسی می‌تواند بر قدرت و منزلت تهران و مسكو در نظام بین‌المللی بیافزاید.
- منابع انرژی
هر دو كشور ایران روسیه دارای منابع غنی نفت و گاز هستند و تأثیر مهمی بر بازارهای بین‌المللی انرژی دارند. اگرچه شاید در نگاه اول، تهران و مسكو رقبایی جدی برای صدور انرژی خود به مناطق مختلف به ویژه اروپا محسوب شوند، با این حال در كنار هم قرار گرفتن آنها و اتخاذ موضوع واحد در حوزه انرژی می‌تواند تأثیر زیادی بر بازارهای جهانی بگذارد. بنابراین علاوه بر آنكه ایران و روسیه هر یك به تنهایی دارای منابع غنی انرژی هستند و می‌توانند تأثیر زیادی بر نحوه عرضه و قیمت نفت و گاز داشته باشند، اتحاد و نزدیكی آنها نیز می‌تواند به اهرمی قدرتمند برای كنترل بازارهای انرژی مبدل شود و جهان صنعتی غرب را دچار چالش های بیشماری نماید .
- تمایل به رهبری
روسیه به طور پیوسته از قرن هجدهم به بعد، خواستار نقشی بین المللی بوده و توانسته است كه این نقش را كما بیش بازی كند. اگرچه درجه و شدت نقش بین المللی روسیه متغیر و تابعی از سامان قدرت آن بوده، اما تمایل استراتژیك به ایفای نقش بین المللی در سیاست خارجی روسیه همواره پایدار مانده است. به نحوی كه روسیه هیچ گاه تمایل خود را به ایفای نقش بین المللی در سه قرن گذشته از دست نداده و برای به دست آوردن جایگاه بین المللی، با دیگر قدرت های جهانی به رقابت پرداخته است .
از سوی دیگر تمایل استراتژیك ایران متمركز بر حفظ استقلال و تمامیت ارضی و ایفای نقش منطقه ای بوده و با عنایت به جایگاه جغرافیایی و توجه جهانی به این عنصر، ایران در موقعیتی پرچالش قرار داشته است. این چالش ها، به ایران موقعیتی بین المللی بخشیده و موضوع مناسبات با ایران را به موضوعی جهانی تبدیل كرده است. تاریخ مناسبات خارجی ایران، بازتاب واكنش به رقابت قدرت های بین المللی است كه یا در پی تسلط بر ایران و یا در پی نفی موقعیت منطقه‌ای آن بوده اند. این پدیده به نوبه خود اثرات عمیقی بر نگرش ایران نسبت به سیستم بین‌المللی به جا گذاشته است. شعارهای «نه شرقی و نه غربی» و «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» كه در دوران انقلاب اسلامی مطرح شدند، حساسیت ایران به جایگاه بین‌المللی خویش می‌باشد كه خود برگرفته از نحوه رفتار بازیگران اصلی جهانی با ایران است.
بر این اساس در حال حاضر، ایران و روسیه دو بازیگر مهم و تأثیرگذار در سطح بین‌المللی تلقی می‌شوند. روسیه به دلیل داشتن قدرت هسته‌ای و همچنین حق وتو در شورای امنیت به رغم تمامی مشكلاتی كه پس از فروپاشی شوروی با آن مواجه بوده است، همچنان در زمره بزرگترین قدرت‌های جهانی قرار دارد. در واقع روسیه پس از قدرت‌گیری پوتین، یك‌بار دیگر در صدد احیای قدرت خود به عنوان یك ابرقدرت برآمده است. این در حالی است كه جمهوری اسلامی ایران نیز به دلیل موقعیت برجسته‌ای كه در منطقه ژئواستراتژیك خاورمیانه و جهان اسلام دارد، یك قدرت منطقه‌ای با تأثیرگذاری جهانی محسوب می‌گردد. همچنین ایران در سال‌های پس از انقلاب اسلامی، به عنوان یك قدرت منطقه‌ای همواره خواهان تغییر نظام بین‌الملل بوده است .
بنابراین هر دو كشور از یك سو خواهان شناخته شدن به عنوان رهبر مناطق پیرامونی خود و از سوی دیگر مشاركت در روند مدیریت مسائل جهانی هستند. این امر نه تنها ایران و روسیه را به عنوان یك كشور مورد توجه بین‌المللی قرار می‌دهد، بلكه روابط آنها را نیز دارای ابعاد بین‌المللی می‌كند. به همین دلیل، روابط میان ایران و روسیه به ویژه در برخی از حوزه‌های استراتژیك مانند همكاری‌های تسلیحاتی و یا همكاری در زمینه فناوری هسته‌ای از ابعاد بین‌المللی برخوردار شده و ماهیت سایر كشورها به ویژه ایالات متحده آمریكا را برانگیخته است .
