الوقت- گروه داعش بعد از تسلط بر قسمتهای وسیعی از عراق و سوریه که در حال حاضر حدود یک سوم عراق و نیمی از سوریه را شامل می‌شود به یکی از مهمترین بازیگران منطقه ای تبدیل شده است. هر چند گروههای افراط گرایی مانند القاعده از دهه های گذشته در عرصه منطقه ای و جهانی فعال بوده و به تاثیرگذاری بر روندهای سیاسی- امنیتی و اجتماعی پرداخته اند، اما گروه داعش به دلیل شرایط و ویژگیهای خاص خود به پدیده ای جدید در میان گروههای افراط گرای تکفیری و بازیگران غیر دولتی در سطح منطقه و جهان تبدیل شده است. اعلام خلافت به صورت رسمی و ترسیم نقشه خلافت آینده، توجه به سیطره سرزمینی و تصرف بخشهای زیادی از عراق و سوریه، گرایشات ضد شیعی قوی و خشونت گرایی افراطی از جمله ویژگیهایی است که داعش را از جریانهای مشابه آن متفاوت ساخته است.
گروه داعش و سلف آن یعنی القاعده عراق فراز و نشیبهای مختلفی را طی کرده است. بنیانگذار این گروه را می‌توان ابومصعب الزرقاوی دانست که در سال ٢٠٠٤ جماعت توحید و جهاد را به عنوان جریانی وابسته به القاعده در حوزه عراق بنیانگذاری کرد. هر چند این گروه در ابتدا تنها به عنوان جریانی معارض آمریکا و روند سیاسی جدید در عراق در کنار سایر گروههای شورشی عراق به فعالیت مشغول بود، اما بتدریج توانست به جریان اصلی و کلیدی در میان گروههای شورشی عراق تبدیل شود. بر این اساس بود که این گروه در سال ٢٠٠٦ به دولت اسلامی عراق یا همان القاعده عراق تغییر نام داد و پس از مرگ زرقاوی، ابوعمر البغدادی رهبری این جریان را بر عهده گرفت. به رغم توسعه توان القاعده عراق، این جریان به دلیل خشونت افراطی و رویکردهای نامناسب با واکنش گروههای سنی عراق در قالب شوراهای بیداری مواجه شد و در سال ٢٠٠٨ بسیار تضعیف شد. اما کشته شدن ابوعمر البغدادی و رهبری ابوبکر البغدادی در سال ٢٠١٠ این جریان را وارد مرحله جدیدی کرد. با این حال بحران سوریه و امتداد فعالیتهای القاعده عراق به خاک سوریه در قالب جبهه النصره مهمترین رویدادی بود که در نهایت تشکیل دولت اسلامی عراق و شام در سال ٢٠١٣ را در پی داشت.
هر چند ایجاد دولت اسلامی عراق و شام یا داعش از سوی رهبر جبهه النصره ابومحمد الجولانی و رهبر القاعده ایمن الظواهری رد شد، اما افزایش قدرت داعش در سوریه و سپس تسلط آن بر یک سوم مساحت عراق در سال ٢٠١٤ که با تصرف شهرهای مهمی چون موصل و تکریت همراه بود، این گروه را به برترین جریان تکفیری در منطقه تبدیل کرد. تحولی که با اعلام خلافت و تبدیل شدن نام داعش به "دولت اسلامی" و پیوستن بسیاری از عناصر تکفیری به آن باعث تبدیل شدنش به اصلی ترین جریان تکفیری جهادی در سطح جهانی شد. داعش در سال ٢٠١٤ با تسلط بر موصل و تکریت توانست تا آستانه های بغداد به پیش برود و احتمال سقوط دولت عراق را بسیار جدی سازد. اما بسیج عمومی مردم در قالب حشدالشعبی با فتوای مرجعیت و حمایت برخی از دولتهای متحد مانند جمهوری اسلامی ایران مانع از تحقق اهداف داعش شد. در طول شش ماه دوم سال ٢٠١٤ و چهار ماه نخست سال ٢٠١٥ تلاشهای دولت و مردم عراق توانست باعث عقب راندن داعشی ها از مناطق مهمی مانند جرف الصخر، استان دیالی و تکریت شود، اما این گروه بار دیگر توانست الرمادی مرکز استان الانبار را تصرف کند. همچنین این گروه توانست در سوریه نیز پیشرویهای مهمی داشته باشد و با تصرف تدمر کنترل نیمی از سوریه را در دست بگیرد.
با توجه به اینکه که موجودیت و پیشرویهای داعش تهدیدات امنیتی جدی را برای دولتهای عراق و سوریه و همچنین سایر کشورهای مهم مانند جمهوری اسلامی ایران ایجاد می کند، شناخت این گروه و دستیابی به فهمی صحیح از آینده آن از اهمیت بالایی برخوردار است. این گروه در طول سالهای گذشته با فراز و نشیبهای مختلفی همراه بوده است، اما به رغم تاثیرپذیری آن از متغیرهای مختلف، همچنان به عنوان جریانی فعال و قدرتمند در دو حوزه عراق و سوریه ادامه حیات داده و باعث مطرح شدن تحلیلهای مختلفی در خصوص آن شده است. در این چهارچوب آنچه که برای طراحیهای سیاسی و امنیتی ایران و سایر دولتهای منطقه از اهمیت بالایی برخوردار است درک چشم انداز داعش در عراق و سوریه با توجه به ویژگیهای خاص این گروه و تاثیرگذاری عوامل مختلف منطقه ای و بین المللی بر آن است که فهم این پدیده را دشوار و پیچیده می سازد.
داعش به عنوان یکی از پیچیده ترین پدیده هایی است که در سالهای اخیر در محیط پیرامونی جمهوری اسلامی ایران شکل گرفته و دارای ابعاد مختلف سیاسی، امنیتی، فکری و اعتقادی، اجتماعی و استراتژیک است. هر چند که داعش پدیده ای است که در عراق و سوریه موجودیت آن تجسم یافته، اما در سطح جهانی در حال گسترش است و از افغانستان تا مصر و آفریقا در گستره وسیعی از کشور فعالیت می‌کند. بر این اساس ظهور، تداوم حیات و آینده داعش با منافع و اهداف سطح گسترده ای از بازیگران اعم از گروههای اجتماعی، بازیگران فروملی، بازیگران غیردولتی فراملی و گروههای جهادی، بازیگران دولتی منطقه‌ای و همچنین بازیگران بین المللی و قدرتهای بزرگ در ارتباط است. این ارتباط در حوزه عراق و سوریه به عنوان مرکز خلافت و حکومت داعش با پیچیدگیهای بسیار بیشتری همراه می‌شود. چراکه از یک سو داعش در عراق و سوریه با محیط اجتماعی و سیاسی پذیرایی روبروست که از آن حمایت می‌کند، در چهارچوب دولتهای ضعیفی که مورد هجمه‌های استراتژیک قرار دارند، عمل می‌کند و از تضاد و رقابتهای بازیگران منطقه ای و بین المللی در این دو حوزه به اندازه کافی بهره‌برداری می کند. علاوه براین حوزه سوریه و عراق به عنوان پایگاه اصلی داعش و به مثابه سرزمین خلافت از منظر طرفدارانش حوزه اصلی جذب و بکارگیری جنگجویان خارجی است.
با توجه به ابعاد مختلف و پیچیدگیهای گسترده مربوط به پدیده داعش، آینده این جریان در عراق و سوریه نیز پیچیده و تا حد زیادی مبهم است و از متغیرهای مختلفی تاثیرپذیر است. از این رو آنچه برای بررسی آینده داعش و ارایه دیدگاهی منسجم بر اساس سناریوهای احتمالی مربوط به آن اهمیت دارد، شناخت دقیقتر متغیرها و عوامل مختلف تاثیرگذار در این خصوص است. مهمترین این متغیرها را می توان در مولفه‌های زیر خلاصه کرد: چگونگی ارتباط داعش با محیط اجتماعی مستقیم یا محیط پذیرای آن در عراق و سوریه؛ تغییرات احتمالی در کادر رهبری و ساختار سازمانی داعش؛ توانایی داعش در تامین منابع مالی و پیشبرد امور اقتصادی، توان داعش در سربازگیری و تربیت نیروها به خصوص انتحاریون؛ میزان مشورعیت و توان سیاسی و کارآمدی نظامی دولتهای سوریه و عراق؛ نوع رفتار واستراتژی بازیگران منطقه‌ای حامی یا معارض داعش؛ چگونگی تعامل داعش با سایر نیروهای افراط گرای تکفیری مانند القاعده یا تغییر جایگاه این نیروها؛ تغییر در استراتژی یا منافع بازیگران بین المللی در خصوص داعش.
گذشته از تاثیرگذاری متغیرهای مختلف بر آینده داعش که در بالا به آن اشاره شد، اینکه در بررسی داعش در سالهای پیش رو به چه ابعادی یا چه نوع نگاهی به داعش باید متمرکز شد نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنانکه از جنبه نظری نگاه به داعش به عنوان یک حکومت، یک اندیشه و اعتقاد، یک گروه شورشی و یا یک سازمان جهادگرای تکفیری جهانی می تواند نتایج متفاوتی داشته باشد. با این حال در چهارچوب بررسی اینده داعش ابعاد مختلفی مانند تغییرات در رهبری، ایدئولوژی،اهداف کلان و خرد، استراتژی، روشهای عملیاتی، حوزه جغرافیایی، منابع انسانی و اقتصادی و متغیرهای مشابه دیگر از اهمیت برخوردار می شود که بیش از پیش بر ابهام چشم انداز داعش در عراق و سوریه می افزاید.
جواد مددی
