الوقت- داعش حدود 3 سال است که فعالیتهای جنایتکارانه خود را در سوریه آغاز و تا عراق نیز گسترش داده است. اعضای این گروه تروریستی در سال 2015 حملات خود را تا شمال آفریقا، اروپا، و حتی آمریکا نیز توسعه دادند. داعش پس از وارد شدن به سوریه و عراق، بخش های گسترده ای از این دو کشور را تصرف کرد. این گروه تا نیمه اول سال 2015 میلادی حدود 50 درصد از مساحت سوریه و بیش از 40 درصد مساحت عراق را در تحت تصرف و کنترل خود درآورد. اما از نیمه دوم سال 2015 تا به امروز داعش حدود 15 تا 30 درصد از مناطق تحت کنترل خود را در عراق و سوریه از دست داده است. به طور کلی، پیرامون نقشه جغرافیای داعش در خاورمیانه و شمال آفریقا می توان گفت که این گروه در این منطقه ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی به سه شکل حضور دارد. نخست، کشورهایی که داعش مناطقی از آنها را تحت سیطره و نفوذ خود قرار داده است؛ دوم، کشورهایی که داعش بدون تصرف و کنترل مناطقی در آنها حضور دارد و سوم، کشورهایی که داعش در آنها به عملیات تروریستی اقدام نموده است.
1) کشورهایی که داعش مناطقی از آنها را تحت سیطره خود قرار داده است:
سوریه
از اواسط سال ۲۰۱۳، نخستین دسته از شبه نظامیان داعش که به مدد چندین سال نبرد در عراق کاملاً کارآزموده شده بودند از مرزهای شرقی سوریه وارد این کشور شدند. یگان های داعش به سرعت توانستند دیگر مخالفان مسلح در سوریه را که کمتر با جنگ و سلاح آشنایی داشتند، عقب برانند و در بخش های اصلی استان حسکه در شرق سوریه جبهه بگیرند. این پیروزی های سریع که برای رهبران داعش غیر منتظره بود آنها را به این فکر انداخت تا با گسیل تعداد بیشتری از نیروهای خود به سوریه، به مناطق بیشتری راه یابند و عرصه را بر دمشق و بشار اسد تنگ‌تر نمایند.
در حال حاضر، عناصر داعش در سوريه در مناطقى از استان هاى رقه، ديرالزور، حسكه، حلب، ريف دمشق، حمص، حماه، ادلب، یرموک، القلمون پراكنده هستند و در برخى از اين مناطق از جمله رقه و دیرالزور كنترل كامل را به دست گرفته اند. البته وضعیت جاری در استان ها و مناطق سوریه، اینکه در کدام مناطق درگیری است و در کدام مناطق داعش یا ارتش سوریه حضور دارد و اینکه کنترل کدام مناطق در اختیار کدام طرف است، دائما در حال تغییر است.
عراق
جهش بزرگ داعش در عراق در ژوئن 2014، با تسلط بر شهر موصل و بخش بزرگی از استان های نینوا، صلاح الدین، دیالی، بابل و سامرا اتفاق افتاد. اکثر این شهرها به دست داعش و بازمانده بعثی ها که در پشت پرده پنهان شده بودند و بدون هیچ گونه مشقت قابل ملاحظه ای سقوط کرد. داعش با تصرف موصل، دومین شهر بزرگ عراق و حمله به استان صلاح الدین و دیگر شهرهای عراق عملاً حیطه تصرفات را تا حدی گسترش داده است که کمتر گروه افراطی دیگری تاکنون به آن رسیده است.
به طور کلی امروزه از 18 استان عراق در حال حاضر 9 استان جنوبی شیعه نشین و 3 استان کردنشین شمال عراق در امنیت و ثبات کامل به سر می‌برند. پایتخت بغداد و استان دیالی و همچنین مرکز شهر کرکوک نیز با ناامنی های ادواری از جمله ماشین های بمب گذاری شده یا عملیات انتحاری، مواجه هستند اما متعرض هیچ گونه عملیات و درگیری نظامی مستقیم با داعش نیستند. مشکل عمده هم اکنون در استان نینوا با مرکزیت شهر موصل است. استان نینوا و شهر موصل تقریباً به صورت کامل بعد از دو سال همچنان در اشغال داعش است و فقط نیروهای هوایی عراق و جنگنده های ائتلاف روزانه بعضی از مواضع داعش را بمباران می کنند و هنوز هیچ عملیات زمینی صورت نگرفته است.
لیبی
بزرگترین موفقیت داعش در خارج از عراق و سوریه، در لیبی به دست آمده است. پس از شروع ناآرامی ها در لیبی و از بین رفتن دولت مرکزی در این کشور، فضای بی ثباتی در این کشور حاکم شد، چنین فضایی بهترین فرصت برای گسترش گروه داعش در لیبی بود. در آن زمان دولت ضعیف لیبی در حال تقسیم شدن بین دو نهاد بود: یک دولت اسلام گرا در طرابلس و یک قلمروی وفادار به حیفتر در شهر شرقی طبرق. به این ترتیب، در سال 2014، ابوبکر البغدادی، خلیفه خود خوانده داعش فرستادگانی را از سوریه به لیبی اعزام کرد تا اتحاد رسمی با خلیفه را اعلام کنند. از این‌رو، گروه لیبیایی سه استان خلافت در شرق، طرابلس و جنوب تأسیس کرد. با تشکیل گروه داعش در لیبی، بسیاری از طرفداران این گروه در کشورهای عربی در آفریقا همچون مصر، لیبی و سودان به لیبی آمدند. مجلس شوراي جوانان اسلام در شهر درنه، شاخه درنه انصار الشريعه، شاخه سرت انصار الشريعه، و مجلس شوراي مجاهدين درنه نیز از گروه هاي مهم هستند كه به داعش پيوسته اند.
به هر ترتیب، داعش در دو شهر سرت و درنه حضور قوي تري نسبت به ساير مناطق ليبي دارد. در كنار نبود دولت مركزي، باز بودن مرزها جهت ورود هزاران سلفي تكفيري براي گذراندن دوره هاي نظامي در پايگاه هايي كه در ليبي احداث شده بود و سپس اعزام به سوريه، زمينه اشاعه بيش از پيش انديشه هاي افراط گرايانه را در ليبي و از جمله درنه فراهم كرد. همچنین، اشتراك منافع داعش و هواداران قذافي به اضافه خلاء امنيتي ايجاد شده پس از سقوط رژیم در ليبي، باعث گرديد تا شهر سرت، زادگاه قذافي به مكاني مستعد براي ايجاد و رشد داعش در ليبي تبديل گردد. البته به غير از دو شهر سرت و درنه، داعش در برخي مناطق همچون بنغازي و طرابلس نيز به صورت پراكنده حضور دارد.
2) کشورهایی که داعش بدون تصرف مناطقی در آنها حضور دارد:
مصر
حضور و نفوذ گروه داعش در مصر از طریق گروه انصار بیت المقدس صورت می گیرد. انصار بیت المقدس به عنوان بزرگترین و فعال‌‌ترین گروه جهادی مصر است که اولین بار در سال 2012 طی صدور بیانیه ای مبنی بر پذیرش مسئولیت انفجار خط لوله انتقال گاز مصر به رژیم صهیونیستی اعلام موجودیت نمود. فعالیت های این جنبش علیه رژیم صهیونیستی پس از انقلاب ۲۵ ژانویه و در دوران حکومت اخوان المسلمین، رونق گرفت. اما با برکناری محمد مرسی و به حاشیه راندن اخوان المسلمین توسط جبهه سکولار و نظامیان مصر، اسلام گرایان جهادی که پیش از این نیز اعتقادی به مبارزات سیاسی نداشتند، این رویداد را تأییدی بر مدعای خویش دانسته و به مبارزه با حکومت کودتا پرداختند تا از راه جهاد، حکومت اسلامی را در مصر برقرار سازند. با گسترش دامنه فعالیت های گروه داعش و اعلام دولت اسلامی از جانب این گروه به خلافت ابوبکر البغدادی، یکی از جنبش های جهادی که با این خلیفه خودخوانده اعلام بیعت کرده و تحت پرچم این دولت قرار گرفت، جنبش انصار بیت المقدس در مصر بود که با استقبال داعش و سرکرده اش مواجه شد. انصار بیت المقدس که پس از بیعت با داعش، نام «ولایت سینا» را برای خود انتخاب کرده، فعالیتهای خود را در مسیر توسعه نفوذ داعش در مصر پی گرفته است. در این میان، منطقه اصلی نفوذ و مرکز فعالیت داعش در مصر صحرای سینا میباشد.
الجزایر
داعش، شهر یا منطقه خاصی در الجزایر تحت کنترل و سیطره خود ندارد. در حقیقت نفوذ داعش در این کشور از طریق گروه های اسلام گرای افراطی فعال در این کشور میسر می شود. گروه هایی همانند «جند الخلافة في أرض الجزائر» و «ولاية الجزائر» که قبل از بیعت با داعش و اعلام وفاداری با آن جزو نیروهای سازمان «القاعدة في بلاد المغرب الإسلامي» بودند. این گروه ها اقدامات تروریستی متعددی در این کشور انجام داده اند. در سال 2014، «هرو گاردل»، روزنامه نگار فرانسوی توسط نیروهای جند الخلافه سر بریده شد. نیروهای این گروه تروریستی همچنین 10 سرباز را در آوریل 2014 به قتل رساندند. البته به غیر از جند الخلافة و ولاية الجزائر تعداد زیادی از نیروهای گروه «المرابطون» با داعش بیعت کرده اند.
لبنان
در رابطه با حضور داعش در لبنان باید گفت که این گروه به صورت منظم و سازماندهی شده در این کشور حضور ندارد. اما داعش دارای هسته های نهفته در لبنان است. در این میان گروه شبه نظامی احرار السنه در بعلبک لبنان طی بیانیه عمومی هم پیمانی خود را با گروه داعش و خلافت خود خوانده خود را نیز در لبنان اعلام کرد. این گروه در توئیتر منتسب به خود اعلام کرد: «با افتخار و غرور فراوان، ما ائتلاف خود را با ابوبکر البغدادی به عنوان خلیفه مسلمانان اعلام می داریم». همچنین افرادی در مناطق شمال لبنان به ویژه در عکار و طرابلس حضور دارند که به صورت مخفیانه و غیر علنی با داعش اعلام وفاداری کرده اند و به حمایت از این گروه اقدام می کنند. نیروهای داعش همچنین حضور مستمر و منظمی در برخی از مناطق مرزی لبنان و سوریه دارند و این منطقه به عنوان پایگاه نظامی برای داعش به شمار می رود که حدود 700 نفر از عناصر داعش در آنجا حضور دارند. در اوایل سال 2015، داعش با افزایش جنگجویان خود سعی کرد، روستای القلمون را به تصرف خود درآورد. اما در ماه ژوئن 2015، حزب الله لبنان شکست سنگینی را به گروه تروریستی داعش و النصره در مرز سوریه و لبنان تحمیل کرد.
اردن
اردن یکی از بسترهای تروریسم است؛ تعداد قابل توجهی از تروریست های اردنی در کنار تروریست های داعش و جبهه النصره در سوریه و عراق می جنگند. بر اساس گزارش‌های سازمان‌های اطلاعاتی، اردن در راس فهرست اهداف ابوبکر البغدادی سرکرده داعش است و احتمال می‌رود که هدف بعدی این گروه باشد.
افراد و گروههای مختلفی در اردن از داعش حمایت می کنند. در سال ۹۳ یک گروه تروریستی مسلح اردنی اعلام کرد که با داعش بیعت کرده و آماده جهاد علیه ملک عبدالله دوم است. این گروه خود را گردان «شهدای معان» نامیده بود. کمی قبل از آن نیز نوار ویدئویی منتشر شد که در آن شاه اردن تهدید شد و تروریست ها اعلام کردند که سر عبدالله دوم را از بدن جدا خواهند کرد و اردن را به تلی از خاک تبدیل خواهند کرد. در این نوار یک نوجوان اردنی عضو داعش با پاره کردن گذرنامه خود اعلام کرد که ملک عبدالله دوم را ذبح خواهد کرد. اما حادثه ای که به تازگی در اردن رخ داد و دستگاه اطلاعاتی این کشور از خنثی سازی طرح داعش علیه اهداف نظامی و غیر نظامی پرده برداشتند گواه این مدعاست که اردن از تیر رس تروریست ها در امان نیست. این حادثه در شهر «اربد» رخ داد. منابع امنیتی اردنی اعلام کرده اند که تروریست های داعش در یکی از ساختمان های مسکونی در شهر اربد پنهان شده بودند و هنگامی که نیروهای امنیتی از آنها خواستند که تسلیم شوند به شدت واکنش نشان دادند و به مقابله با نیروهای امنیتی پرداختند. در این درگیری ها یک از نیروهای امنیتی اردن کشته شد و ۵ نفر دیگر از نیروهای امنیتی اردن به همراه دو تن از رهگذران زخمی شدند. در این عملیات ۱۳ تروریست بازداشت، و هفت تروریست کشته شدند. این افراد کمربند انتحاری بر تن داشتند. همچنین مقادیر زیادی سلاح و مهمات و مواد منفجره از داعشی ها به دست آمد.
فلسطین
داعش یا گروههای وفادار به آن هیچ یک منطقه تحت کنترل خاصی در نوار غزه در اختیار ندارند. لکن گروه ها و سازمان های کوچک وفادار به داعش از جمله «أنصار الدوله الإسلاميه» و «سريه عمر حديد» در نوار غزه حضور دارند که از گروه داعش حمایت می کنند؛ با این حال این گروه از نفوذ قابل توجهی در این منطقه بر خوردار نیست.
3) کشورهایی که داعش در آنها به عملیات تروریستی اقدام نموده است:
ترکیه
ترکیه چندین سال است که گذرگاه مرزی بسیار مناسبی برای تروریست های خارجی جهت پیوستن به داعش محسوب می شود. در طی سه سال گذشته داعش در ترکیه دست به سازماندهی بزرگی زده است، آنکارا، استانبول، آدی یامان، غازی عنتاب و ساکاریا شهرهایی هستند که داعش در آن به فعالیت های مختلفی از جمله جذب نیرو اقدام کرده است. داعش همچنین اقدامات تروریستی متعددی را در شهرهای ترکیه انجام داده است. در 20 جولای 2015، تجمع فعالان مدنی– سیاسی در سوروچ استان شانلی اورفا، عامل انتحاری داعش با انفجار خود باعث کشته شدن 34 نفر از فعالان مدنی– سیاسی که بیشتر دانشجو بودند شد. در 10 اکتبر 2015، نیز در تجمع فعالان سیاسی – مدنی نزدیک به حزب دموکراتیک خلق ها، دو عامل انتحاری داعش دست به کشتار بزرگی زده و 102 شهروند ترکیه کشته شدند.
تونس
تونس به دلیل داشتن مرز مشترک با لیبی (حدود 500 کیلومتر) به عنوان گذرگاهی امن برای عبور و مرور تروریست های داعش شناخته می شود. در این بین، شهر تطاوین در تونس به عنوان مکانی شناخته می شود که نیروهای داعش بیشترین تردد را در آن دارند و بین این شهر و پایگاه های داعش در لیبی رفت و آمد بسیاری وجود دارد. با این حال، داعش منطقه خاصی در تونس تحت کنترل و سیطره خود ندارد، اما تعدادی از سازمان های کوچک از جمله «جند الخلافه تونس» و «طلائع جند الخلافه» که به تازگی شکل گرفتند وفاداری خود را به سازمان داعش اعلام کرده اند. در این بین نیروهای گروه طلائع جند الخلافه در 18 مارس 2015، با حمله به موزه «باردو» در پایتخت این کشور، 23 نفر را به قتل رساندند. داعش همچنین ویدئویی را منتشر کرده بود که در آن از طرفدارن خود در تونس خواسته بود که به کمک آنان در لیبی بشتابند. در همین راستا، در ماه فوریه پلیس تونس، بیش از 100 نفر که مظنون به پیوستن به داعش بودند را دستگیر کرد. آنها تحت تاثیر ویدئوی منتشر شده توسط داعش قرار گرفته بودند. اخیرا نیز نیروهای داعش و تروریست‌های وفادار به این گروه (در روز دوشنبه 7 مارس 2016) عملیاتی را در شهر «بن قردان» تونس انجام دادند. در این درگیری که بین نیروهای امنیتی تونس و تروریست ها رخ داد ۱۸ نفر از نیروهای امنیتی و غیر نظامیان تونسی کشته شدند. نیروهای امنیتی تونس نیز توانستند ۳۵ تروریست مسلح را به هلاکت برسانند و هفت نفر دیگر را دستگیر نمایند.
کویت
کویت به دلیل موقعیت جغرافیایی خود تا حدودی از خطرات حملات تروریستی داعش در امان بوده است. در واقع، شیعیان عراق در جنوب این کشور حائلی را ایجاد کرده اند که مانع نفوذ داعش به کویت می شود. با این حال، داعش در کویت نیز به فعالیت تروریستی اقدام نموده است. در روز جمعه 26 ژوئن 2015 یک شخص در عملیاتی انتحاری خود را در وسط مسجد امام صادق (ع) شیعیان در منطقه الصوابر منفجر کرد که نتیجه آن 27 نفر از نمازگران کشته شدند. به دنبال آن گروه داعش طی بیانیه ای مسئولیت این انفجار را را برعهده گرفت.
عربستان سعودی
داعش تا به امروز حملات متعددی را علیه شیعیان عربستان سازماندهی کرده است. از جمله حملات داعش علیه شیعیان عربستان میتوان به حمله نوامبر 2015 علیه یک حسینیه در منطقه الاحسا اشاره کرد. به طور کلی از جمله مناطق عربستان که همواره مورد حملات ادواری داعش قرار میگیرد میتوان به منطقه الشرقیه (با اکثریت شیعه)، منطقه عرعر (مرز شمالی با عراق) و ریاض پایتخت عربستان اشاره کرد. داعش نیز ادعا می کند که دارای طرفدارن بیشماری در عربستان است. در ماه نوامبر؛ ابوبکر البغدادی اعلام کرد که گروه، خلافت خود را در شبه جزیره برپا کرده است. گروه تروریستی داعش همچنین، مسئولیت چندین عملیات بمب گذاری را در مساجد شیعیان عربستان در شرق این کشور بر عهده گرفته و از شبه نظامیان خود خواسته تا به این بمب گذاری ها ادامه دهند. مقامات سعودی، مدعی هستند که در چند ماه اخیر بیش از 90 نفر را که متهم به ارتباط با داعش اند را دستگیر کرده اند. عربستان می گوید با دستگیری این افراد از اقدامات تروریستی آنها از جمله حمله به سفارت آمریکا در ریاض جلوگیری کرده است.
یمن
به طور رسمی داعش، خلافت خود را در یمن در اوایل سال 2015 اعلام کرد. نیروهای داعش همچنین در آوریل 2015 با انتشار کلیپی، پرچم سیاه این گروه را در پایتخت یمن، صنعا به اهتزاز درآوردند. داعش در مرکز، جنوب و شرق یمن فعالیت هایی دارد و بویژه در شهر «تریم» چندین عملیات علیه پادگانهای ارتش انجام داده است. تروریست های داعش حملات بسیاری را علیه مردم مسلمان و شیعه یمن و مقر نیروهای حوثی و زیدی به وسیله عملیات انتحاری و خودروهای بمب گذاری شده انجام داده اند. داعش در مارس 2015 میلادی حملات گسترده ای را علیه مساجد صنعا که محل تجمع هواداران جنبش انصار الله بود، انجام داد. این حملات 120 کشته و صدها مجروح برجای گذاشت. به دنبال این حملات، داعش به عملیات بمب گذاری خودروها روی آورد که در نتیجه آن تعداد زیادی از مردم بی گناه یمن کشته شدند.
در پایان این نکته قابل ذکر است که روند شكل گيري و قدرت يابي گروه هاي تروريستي نظير القاعده و داعش نشان مي دهد كه این گروه ها در محيط و مناطقی امكان رشد و نمو دارند كه داراي ويژگي های خاص باشد، برخی از این ویژگی ها عبارتند از: ١. خلاء امنيتي وجود داشته باشد؛ ٢. درگير بحران هاي اساسي و اجتماعي باشد؛ ٣. غني بودن منطقه به لحاظ نفت و منابع معدني؛ 4. وجود شرایط جغرافیایی خاص همانند مناطق صحرایی، كوهستاني یا جنگلي و 5. مردم آن منطقه بي سواد يا كم سواد باشند...
سید علی نجات
