الوقت- در اولویت قرار گرفتن روابط اقتصادی با همسایگان در تجارت خارجی جمهوری اسلامی ایران موجب رشد تدریجی حجم صادرات و واردات با کشورهای همسابه در سالهای اخیر و تحول در بسیاری از حوزه‌های مناسبات دوجانبه و چندجانبه ایران با این کشورها شده است.
در این میان روابط اقتصادی ایران و عراق به‌عنوان دو کشور همسایه با پیوندهای تاریخی، فرهنگی و مذهبی، در سالهای اخیر توسعه قابل‌توجهی داشته است. این روابط نه‌تنها بر مبادلات تجاری، بلکه بر حوزه‌های انرژی، سرمایه‌گذاری، پولی و بانکی و همکاری‌های زیرساختی بویژه حمل و نقل و کریدورهای ترانزیتی نیز تأثیرگذار بوده است.
مع الوصف تأثیرات مثبت و چشم‌گیر تقویت این شراکت گسترده اقتصادی بر کاهش توطئه‌ها و فشارهای سیاسی و اقتصادی آمریکا بر دو کشور، موجب شده تا سردمداران و استراتژیست‌های واشنگتن در دوره‌های مختلف برای ایجاد کارشکنی و مختل کردن این روند برنامه‌ریزی کنند.
اکنون نیز پس از گذشت حدود دو ماه از ورود مجدد ترامپ به کاخ سفید و در پیش گرفتن جنگ اقتصادی علیه کشورهای رقیب بویژه جمهوری اسلامی ایران، همانگونه که پیشبینی می‌شد عراق جزء اولین کانون‌های اعمال سیاست به اصطلاح «فشار حداکثری» علیه ایران قرار گرفت و بر اساس اعلام وزارت خارجه آمریکا، کاح سفید از روز گذشته به معافیت تحریمی عراق برای خرید برق از ایران پایان داد.
آمار و حجم تجارت ایران به عراق در سال ۱۴۰۳
ایران و عراق از شرکای اصلی اقتصادی یکدیگر محسوب می‌شوند به صورتی که عراق دومین شریک بزرگ اقتصادی ایران بوده است.
بر اساس آمارها، در 10 ماهه نخست سال ۱۴۰۳، صادرات غیرنفتی ایران به عراق به ارزش 10.650 میلیارد دلار بوده است. با توجه به این روند، پیشبینی می‌شود که تا پایان سال ۱۴۰۳، صادرات ایران به عراق به حدود ۱۲.۵ تا ۱۳ میلیارد دلار برسد. این میزان نسبت به سال قبل، افزایش قابل‌توجهی را نشان می‌دهد.
عراق با داشتن ذخایر ارزی در حدود 85 میلیارد دلار و ذخیره طلای بیش از 130 تن و ذخایر اثبات شده نفت معادل 147 میلیارد بشکه و یک جمعیت بزرگ مصرف‌کننده 45 میلیونی که تقریباً در تمامی حوزه‌های اقتصادی به کشاورزی و غذایی، دارویی، ماشین‌آلات صنعتی، مواد معدنی، پتروشیمی و مصالح ساختمانی و بخش خدمات به واردات نیازمند است، بازار بسیار جذابی برای شرکای اقتصادی آن محسوب می‌شود. در این میان ایران با داشتن روابط تاریخی، قرابت فرهنگی، اتحاد سیاسی و طولانی ترین مرزهای خشکی با این کشور از مزیت نسبی در این زمینه برخوردار است.
یکی از مهم‌ترین اقلام صادراتی ایران به عراق، گاز طبیعی است. در سه‌ماهه نخست سال ۱۴۰۳، صادرات گاز طبیعی ایران به عراق به ارزش ۱.۲۱۰ میلیون دلار بوده است. همچنین، عراق از وارد کنندگان برق از ایران محسوب می‌شود.
میزان واردات برق عراق از ایران نیز حدود ۱۲۰۰ مگاوات است اما در سال ۲۰۲۳ این میزان به دلیل نیاز داخلی ایران به ۶۲۵ مگاوات کاهش‌یافته بود و تنها حدود ۴ درصد از برق مصرفی عراق را تأمین می‌کرد.
صادرات میله‌های آهنی و فولادی با ۱۷۶ میلیون دلار و کاشی و سرامیک با ۵۵ میلیون دلار در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
در سال ۱۴۰۳، ایران و عراق برای تقویت همکاری‌های اقتصادی و افزایش حجم تجارت، توافقات متعددی را در حوزه‌های مختلف به امضا رساندند. این توافقات شامل توسعه زیرساخت‌های انرژی، افزایش تبادلات تجاری، همکاری‌های بانکی و مالی و تسهیل فرآیندهای گمرکی می‌باشد. هدف اصلی این توافقات، رسیدن به حجم تجارت ۴۰ میلیارد دلاری بین دو کشور در آینده نزدیک است.
تأثیر لغو معافیت‌های تحریمی آمریکا بر روابط اقتصادی ایران و عراق
در تاریخ ۹ مارس ۲۰۲۵، دولت ترامپ معافیت‌های تحریمی را که به عراق اجازه می‌داد از ایران برق و گاز خریداری کند، لغو کرد. این اقدام می‌تواند تأثیرات منفی بر روابط اقتصادی دو کشور داشته باشد و چالش‌هایی برای دولت‌عراق ایجاد کند، زیرا عراق به واردات انرژی از ایران وابسته است و مزیت‌های اقتصادی و امنیتی و سیاسی تأمین نیازهای انرژی از طریق ایران موجب شده تا در این سالها تمامی برنامه‌ریزی‌های آمریکا و متحدان منطقه ای آن برای بی‌نیاز کردن بغداد از واردات انرژی از ایران به شکست بیانجامد.
علاوه بر انرژی، کالاهای ایرانی به دلیل نزدیکی جغرافیایی، قیمت پایین‌تر و تنوع، جایگاه مهمی در بازار عراق داشتند. حتی در دوران تحریم‌ها، کالاهای ایرانی همچنان به بازارهای عراق صادر می‌شدند.
لذا لغو معافیت‌ها ممکن است منجر به کمبود انرژی در عراق شود و فشارهای اقتصادی و اجتماعی را بر این کشور افزایش دهد.
بر همین اساس در روزهای اخیر نیز تحرکات جدید آمریکا نگرانی دولتمردان عراقی را در پی داشته است به صورتی که «عطوان العطوانی» رئیس کمیسیون دارایی پارلمان عراق اعلام کرده که در دیدار با کاردار سفارت آمریکا مخالفت دولت را با این اقدام اعلام کرده زیرا توقف واردات گاز، پیامد‌های فاجعه باری بر ملت عراق به ویژه در فصل تابستان خواهد داشت به‌گونه‌ای که این مسأله منجر به فروپاشی سیستم برق ملی باتوجه‌به نبود جایگزین در حال حاضر خواهد شد.
وی از دولت آمریکا خواست تا در تحریم‌های مستمر اعمال شده علیه بانک‌های داخلی عراق در راستای سیاست فشاری که خزانه‌داری آمریکا بر بخش مالی و بانکی عراق اعمال می‌کند، بازنگری کند.
در این میان یک موضوع بسیار حائز اهمیت تأثیر فشارهای سیاسی و تحریمی آمریکا بر مبادلات پولی و بانکی میان دو کشور می‌باشد که موجب شده تا در طول سالیان اخیر عراق نتواند بهای انرژی وارداتی از ایران را تسویه کند و بدهی چند میلیارد دلاری انباشته بوجود آید. رقم دقیق این بدهی مشخص نیست و اما برخی گمانه‌زنی‌ها میزان بدهی گازی عراق به ایران را از سال گذشته تا به امروز بین ۹ تا ۱۱ میلیارد دلار اعلام کرده‌اند.
از سال 2003 بر اساس قطعنامه 1483 شورای امنیت درآمدهای نفتی عراق تحت یک حساب ویژه موسوم به صندوق توسعه عراق در زیرمجموعه فدرال رزرو آمریکا قرار گرفت و سپس این مبالغ در اختیار بانک مرکزی عراق قرار می‌گیرد. این فرآیند به سلطه مالی آمریکا و وابستگی پولی همیشگی عراق به دلار انجامید و اهرم فشار بزرگی در اختیار دولت‌های مختلف آمریکا برای تحکم و واداشتن بغداد به اعمال سیاست‌های مورد نظر آنها قرار داد که نمونه بارز آن ناتوانی دولت‌های عراق برای پرداخت بدهی‌های خود به ایران می‌باشد.
برای حفظ و توسعه این روابط، لازم است دو کشور با تقویت همکاری‌های دوجانبه بویژه در بخش مبادلات بانکی برای استفاده از ارزهای محلی، توافقات تهاتری (بیش از 35 درصد اقتصاد دنیا در حال حاضر بر‌اساس تهاتر است)، تنوع‌بخشی به مبادلات تجاری و کاهش وابستگی به عوامل خارجی، به سمت تحقق اهداف مشترک حرکت کنند.
