الوقت- بکارگیری دیپلماسی عمومی به عنوان یکی از مکمل‌های دیپلماسی رسمی اکنون به یکی از روش‌های بسیار رایج در سیاست خارجی کشورها و بویژه در فهرست مأموریت‌های سفارت‌خانه‌ها تبدیل شده است.
اخیراً افزایش تحرکات عبدالعزیز الشمری سفیر عربستان سعودی در عراق در قالب دیپلماسی عمومی و سفر به استان‌های مهم مذهبی این کشور و دیدارهای غیررسمی با چهره‌های مطرح مذهبی، نخبگان و بازدیدهای عمومی از اماکن مقدس اسلامی توجهات را به خود جلب کرده است.
الشمری ماه گذشته در 13 می ( 23 اردیبهشت ماه) در اقدامی غیرمنتظره به کربلا و نجف به عنوان مهمترین شهرهای مذهبی عراق و محل حضور اماکن مقدس شیعیان رفت که تحلیلگران آن را ناظر بر پیام عربستان سعودی برای شروع فصلی جدید از روابط میان دو کشور برآورد کردند.
سفیر سعودی‌ها در این سفر در اقدامی نمادین و مهم به زیارت مرقدهای مطهر امام حسین (ع) و امام علی (ع) رفت و با شخصیت‌های مذهبی و اجتماعی و سرشناسان این دو شهر دیدار کرد. او در نجف با دو تن از برجسته‌ترین مراجع نجف، بشیر النجفی و اسحاق الفیاض، دیدارهای جداگانه‌ای داشت.
پیام چرخش نگاه سعودی به روابط با عراق
روابط عربستان و عراق در طول دهه‌ها همواره شاهد نوسانات بزرگی بوده است و بویژه نگاه بدبینانه‌ای در میان عمده شیعیان عراق در رابطه با سیاست‌های ریاض در این کشور حاکم بوده است.
تا پیش از سقوط رژیم بعث که شیعیان در ساختار قدرت هیچ نقشی نداشتند و به طور مداوم از سوی دیکتاتوری وقت عراق سرکوب می‌شدند، عربستان از متحدان و حامیان نظام سابق بود (تا 1990 و حمله صدام به کویت که موجب شد ریاض روابط خود را با بغداد قطع کند.)
پس از سرنگونی رژیم بعثی در سال 2003، عربستان همچنان سیاست قطع روابط با عراق را ادامه داد و در این دوره نیز دیدگاه عمومی در میان شیعیان عراق این بود که سیاست‌های فرقهگرایانه سعودی‌ها در حمایت از تفکرات و گروه‌های تکفیری همانند القاعده و سپس داعش عاملی کلیدی در وجود ناامنی و بحران امنیتی این کشور است.
تنش‌ها حتی پس از عادی‌سازی روابط میان دو کشور و تبادل سفیر در سال 2015 نیز پایان نیافت تحرکات ثامر السبهان سفیر جنجال برانگیز سعودی در بغداد، بویژه ادعاسازی علیه نیروهای حشدالشعبی درباره تلاش برای ترور خود، خشم اعتراض عراقی‌ها را در پی داشت.
با این حال، برکناری السبهان و انتخاب الشمری در سال 2016 و سپس سفر عادل الجبیر، وزیر امور خارجه وقت عربستان به بغداد در فوریه 2017، که اولین سفر یک مقام ارشد سعودی به عراق پس از 25 سال محسوب می‌شد، آبی بر آتش اختلافات ریخت.
الشمری که عراق را به خوبی می شناسد برخلاف سلف فرقه گرای خود، ثامر السبحان، تلاش کرد تا به عنوان سفیر عربستان حضوری متعادل و به دور از مداخله در امور داخلی این کشور را نشان دهد.
زیارت از اماکن متبرکه شیعیان و همچنین دیدار با مراجع تقلید، در شرایطی که عراقی ها درخواست های قبلی و مکرر مفتی‌های سعودی مبنی بر تخریب حرم های مقدس امامان شیعه را به یاد دارند، اقدامی مهم و بسیار تأثیرگذار برای نشان دادن تغییر رویه ریاض به مسائل قومی و مذهبی در عراق به افکار عمومی این کشور بویژه شیعیان است.
نگاهی به بازخورد اقدامات و دیدارهای سفیر عربستان در کربلا و نجف در میان سیاسیون و تحلیلگران عراقی خود موید تأثیرگذاری این اقدام بوده است.
در یک واکنش مهم، پس از زیارت الشمری از مرقد مطهر امام حسین (ع) وب سایت رسمی این امام معصوم، به نقل از شخص سفیر نوشت زیارت حرم حسینی یک پیام است «پیام عشق و محبت به همه».
رسانه‌های سعودی نیز به نقل از یک منابع نزدیک به مرجعیت دینی در عراق گفتند: «این دیدار فضای مثبت گسترده‌ای را ایجاد کرد و این گامی برای نزدیک کردن دیدگاه ها به یکدیگر بود."
به گفته این منبع: «این مرجع تقلید اظهار امیدواری کرد که روابط عراق و عربستان نسبت به گذشته بهتر شود».
همچنین مناف الموسوی، رئیس مرکز مطالعات بغداد، معتقد است که صراحت سفیر پادشاهی در برابر شیعیان عراق «موید این است که وضعیت در عربستان سعودی با سیاست جدیدی که ولیعهد آغاز کرد، در حال تغییر است.»
الموسوی در بیانیه‌ای به وب‌سایت الحره گفت: «در گذشته، قبل از سیاست علنی (ولیعهد) محمد بن سلمان، درگیری‌های مذهبی وجود داشت که گاهی به تکفیر طرف مقابل می‌رسید.»
وی افزود: دیدار سفیر (سعودی) از علمای شیعه حاکی از آب شدن یخ بین دو کشور است و من در مورد مشکل فرقه‌ای بین روحانیون در عربستان سعودی که از رویکرد وهابی پیروی می کنند صحبت می کنم».
«ضياء الناصري» مشاور دولت عراق نیز در گفت‌وگو با العربی الجدید با تاکید بر اینکه دولت عراق با نگاه مثبت به این سیاست می نگرد، گفت: «همه سفرها، اعم از اعلام‌شده یا اعلام نشده، در چارچوب روان‌سازی و ایجاد فضای عمومی بین دو کشور است».
محمد عنوز، نماینده پارلمان عراق در استان نجف نیز به نوبه خود در گفت و گو با العربی الجدید در خصوص حرکت سفیر عربستان در کربلا و نجف گفت: لازم بود این بازدیدها سدی را که سالها در ارتباط با گرایش‌های فرقه‌ای و سیاسی حاکم بود، بشکند زیرا ما با عربستان سعودی روابط مهم و نزدیک اسلامی و عربی داریم.»
وی افزود: معتقدیم حرکت سفیر عربستان در کربلا و نجف و اقدامات اخیر برای هر دو طرف مهم است و فرصتی برای گسترش روابط است».
وی خاطرنشان کرد: ابتکار عربستان سعودی برای افتتاح خط پرواز مستقیم با نجف باعث تقویت روابط و امکان تبادل دیدار بین مردم عراق و عربستان می‌شود.
گفتنی است سفر الشمری به کربلا و نجف، همزمان با ورود اولین پرواز تجاری و زیارتی از فرودگاه بین المللی ملک فهد در استان شیعه نشین دمام در عربستان، به فرودگاه نجف اشرف بود.
گفته می‌شود از این به بعد، شرکت هواپیمایی «ناس» عربستان، با سه پرواز در هفته زائرین مذهبی را از فرودگاه دمام به فرودگاه نجف، منتقل می‌کند. این در حالی است که پیش از این زائران شیعه عربستانی باید از طریق کویت یا قطر به بغداد رفته و از آنجا با پرواز داخلی به نجف می‌رسیدند.
اهداف اقتصادی
در کنار تقویت روابط سیاسی، مطمئناً بهره‌گیری از گشایش در دیدگاه افکار عمومی شیعیان نسبت به رویکرد و اهداف سیاست خارجی عربستان در عراق، در حوزه منافع اقتصادی از اولویت‌های اصلی دیپلماسی عمومی سفیر سعودی‌ها محسوب می‌شود که خارج از چارچوب سیاست‌های کلان محمد بن سلمان برای تبدیل کردن عربستان به قدرت اول اقتصادی منطقه نیست.
در این رابطه علاوه بر موضوع افتتاح فرودگاه در نجف که می‌تواند در راستای تقویت اقتصاد گردشگری (مذهبی و تفریحی) بر اساس سند چشم انداز 2030 باشد، به گفته یک مقام ارشد وزارت خارجه عراق در گفت و گو با العربی الجدید سفیر عربستان در جریان بازدید از نجف، خواهان افتتاح کنسولگری در این شهر شده است. به گفته این مقام عراقی ریاض پیشتر نیز در دوران دولت مصطفی الکاظمی(2020-2022) این درخواست را مطرح کرده بود که محقق نشد و اکنون به نظر می‌رسد سفر اخیر سفیر عربستان به نجف نتیجه مثبتی به همراه داشته باشد.
عبدالعزیز الشمری در همین رابطه گفت: «افزایش پروازهای بین دو کشور در چارچوب روابط متمایز دوجانبه است و برای تسهیل سفر مستقیم شهروندان سعودی به جمهوری عراق و اینکه روابط دو کشور در بهترین حالت خود قرار دارد». وی افزود: عربستان و عراق به دنبال یکپارچگی مشترک اقتصادی، سیاسی و مذهبی هستند.
المشری در مورد مذاکرات با با مقامات استانی عراق در این سفر گفت: «با استاندار کربلای معلی به توافق رسیدیم که برنامه و بازدیدهای متقابلی را با هدف یافتن پروژه‌های مشترک بین دو کشور تشکیل دهیم و پروژه‌های جدیدی را به کشور اضافه کنیم و فرصت‌های شغلی را برای جوانان عراقی و تولیدات برای بازار عراق فراهم کنیم که به زودی اعلام می شود».
رسانه‌های سعودی نیز در تحلیل اقدام الشمری علاوه بر ارسال پیام‌های سیاسی، بر اهداف اقتصادی تأکید می‌کنند که روابط مردمی، مذهبی، فرهنگی و گردشگری را تقویت می‌کند و روابط را به سمت تقویت زمینه‌های همکاری اقتصادی آینده سوق می‌دهد.
عربستان تحت رهبری سیاست‌های بلندپروازانه اقتصادی محمد بن سلمان به دنبال قطع وابستگی اقتصادی به نفت از طریق پیشبرد برنامه‌ای سریع توسعه‌ای است.
برای این منظور سعودی ها به خوبی می‌دانند که باید در آینده باید به دنبال بازاریابی برای کالاهای صادراتی خود باشند. بر همین اساس عراق یکی از بکرترین بازارهای صادراتی در منطقه است که بیشتر آن در دست رقبای منطقه ای همانند ایران و ترکیه وتاحدودی امارات است. در سال 2020 دو کشور توافق کردند تا گذرگاه عرعر را پس از دهه‌ها بازگشایی کنند و مسیر زمینی رفت و آمد مسافر و ترانزیت کالا تسهیل شود.
اگرچه حجم مبادلات اقتصادی رقم بزرگی نیست و در سال 2022 به 1.5 میلیارد دلار رسید اما شتاب گسترش این روابط قابل توجه بوده است و 50 درصد رشد نسبت به سال 2021 را نشان می‌دهد. برگزاری مداوم نشست‌های شورای هماهنگی عربستان و عراق در سالهای اخیر بر جدی بودن عزم دو طرف صحه می‌گذارد.
اهداف پنهان
بسیاری از اهداف در سیاست‌گذاری‌ها و دیپلماسی در سیاست خارجی آشکارا اعلام نمی‌شود بلکه به عنوان اهداف پنهان در نظر گرفته می‌شوند.این موضوع در مورد تحرکات اخیر سفیر عربستان در عراق و به طور کلی‌تر سیاست نزدیکی ریاض به بغداد به چشم می‌خورد.
عراق از حیث مولفه‌های ژئوپلتیکی (بویژه به دلیل تنوع قومی و مذهبی) کشوری بسیار مهم در منطقه محسوب می‌شود که دارای وزنی تعیین کننده در رقابت و موازنه قوای منطقه‌ای بوده و تحولات آن تأثیرات جدی بر امنیت و ثبات منطقه بر جای می‌گذارد.
از سال 2003 با تغییر در نظام سیاسی این کشور و قدرت گرفتن شیعیان در ساختار حکمرانی (به دلیل اکثریت جمعیتی) چرخش مهمی در ائتلاف‌های منطقه ای و بین المللی عراق حادث شد که تعیین کننده ترین آن شکلگیری اتحاد راهبردی با تهران و تبدیل شدن عراق به بخشی از ائتلاف محور مقاومت در سالهای بعد بود.
با این حال عراق نیز طی این سالها، مانند تمامی جوامع، پویایی‌های سیاسی و اجتماعی مختلفی را از سر گذرانده است و مسائلی همچون مشکلات اقتصادی، فساد، انحصارگرایی حزبی، بحران خدمات رفاهی، بیکاری و... چشم انداز تحولات این کشور را دستخوش تغییرات قابل توجهی کرد. از زمان اعتراضات سال 2019 هیچ دولتی نتوانسته عمر کامل سیاسی داشته باشد و ظهور شکاف در بیت شیعه با تقابل جویی جریان صدر با دیگر جریانات از تأثیرات این رویداد بوده است.
به نظر می‌رسد این تحولات سعودی‌ها را به این نتیجه رسانیده که سیاست‌های تقابلی با شیعیان عراق یکی از دلایل سوق یافتن آنها به سمت اتکا به تهران به عنوان تنها متحد راهبردی بوده است و به همین دلیل بازنگری در این سیاست و توسعه روابط با شیعیان فارغ از وجه دینی و مذهبی و با تأکید بر عنصر عربیت و ملی گرایی می‌تواند از اتکا شیعیان به تهران بکاهد. برای مثال سفیر عربستان سعودی در دیدار با سرشناسان و شیوخ قبایل در نجف بر «پیوندهای خونی، عربیت و تاریخ» بین دو طرف تأکید کرد.
این رویکرد موضوع جدیدی نیز محسوب نمی‌شود و پیشتر در دوران ریاست جمهوری ترامپ و در میانه کارزار فشارهای حداکثری کاخ سفید کوشید تا با همکاری کشورهای حاشیه خلیج فارس نیازهای وارداتی عراق از ایران بویژه در تأمین برق و گاز را رفع کند و از این طریق وابستگی اقتصادی عراق به ایران را بکاهد. همین رویکرد در سالها و ماه‌های اخیر نیز درباره سوریه در پیش گرفته شد که البته نشان داد چندان وافع بینانه نیست و بازگشت سوریه به اتحادیه عرب و دادن وعده امتیازات اقتصادی تأثیری بر مناسبات مستحکم تهران- دمشق نداشته است اما با این حال ریاض اصرار به تکرار آن در عراق دارد.
