الوقت- سرنگونی یک فروند جنگنده سوخوی 24 روسی توسط جنگنده‌های F16 نیروی هوایی ترکیه و کشته شدن یک خلبان روس و دستگیری آن دیگری توسط نیروهای مسلح ترکمن سوریه که تحت حمایت ترکیه هستند، می‌تواند تاثیری بسیار مهم بر روند تحولات آتی خاورمیانه و به‌ویژه در سوریه داشته باشد. در اولین واکنش، وزارت دفاع روسیه اعلام نمود که حتما به این اقدام ترکیه پاسخ داده خواهد شد. همچنین ولادیمیر پوتین این اقدام آنکارا را همانند خنجری دانست که نیروهای حامی تروریسم از پشت به روسیه زدند. اکنون مساله این است که روسیه چه واکنشی را در مقابل این خواهد داشت؟ آیا واکنش متقابل و سرنگون کردن یک فروند جنگنده ترکیه توسط روسیه می‌تواند پایانی بر مساله باشد؟ آیا مسکو تحقیر خود در برابر ترکیه را خواهد پذیرفت و در قبال سرنگونی جنگنده خود سکوت خواهد کرد؟ تا چه اندازه این احتمال وجود دارد کرملین ریسک تقابل نظامی با یکی از اعضای پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) یعنی ترکیه را بپذیرد؟ واقعه اخیر چه بازتابی در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای خواهد داشت؟ این‌ها سوالاتی هستند که در قالب نوشتار حاضر در قالب سه سناریو در صدد پاسخ‌گویی بدان می‌باشیم.
بیان رخداد
بدون تردید می‌توان حق دفاع از حریم سرزمینی ترکیه را حقی محفوظ برای آنکارا در نظر گرفت. اما پیچیدگی مساله این است که قبل از وقع رویداد اخیر بارها جنگندهای روس حتی به‌طول چند کیلومتر وارد مرزهای هوایی ترکیه شده‌اند؛ ولی هیچ واکنشی از سوی پدافند هوایی ترکیه اتخاذ نشده بود. این در شرایطی است که بر اساس گزارش‌های منتشر شده جنگنده روس فقط چند ثانیه وارد حریم هوایی ترکیه شده بود و بنا به ادعای مقامات نظامی مسکو در محدوده 4 کیلومتری مرزهای داخلی سوریه جنگنده سوخو 24 مورد هدف قرار گرفته است. مهم‌تر از این واقعه این است که نیروهای نظامی ترکمن تحت حمایت ترکیه یکی از خلبانان روسی را که برای حفظ جان خود از چتر نجات استفاده کرده بود کشته‌اند و دیگری را به اسارت گرفته‌اند. اکنون پوتین و مقامات نظامی روسیه به‌شدت نسبت به این واقعه خشمگین هستند و بر تیره‌شدن روابط آنکارا - مسکو و پاسخ جدی تاکید داشته‌اند. در مقابل رجب طیب اردوغان هم در همان روز اول واقعه نشستی فوری را با فرماندهان ارتش و سازمان امنیت ترکیه (MIT ) برای گفتگو در مورد مساله داشته است. بدون شک آنکارا واقف به اهیمت موضوع است و می‌داند تا چه اندازه بازتاب‌های آن می‌تواند دارای اهمیت باشد. در اولین اقدام ترکیه مساله را به اطلاع اعضای ناتو رسانده و احمد داود اغلو نخست وزیر کشور بر حق ترکیه در دفاع از حاکمیت سرزمینی خود تاکید نموده است. آخرین تحولات دیپلماتیک نیز حاکی از این است که سرگئی لاوروف اعلام نموده که نبست به روابطمان با ترکیه تجدید نظر خواهیم کرد. لاوروف تاکید داشته بود که ساقط نمودن جت روسی با برنامه قبلی بوده است. اما شدیدترین لحن را پوتین داشت که به خبرگزاری تاس گفته بود، به آمریکایی‌ها می‌گویم سگ هار خود یعنی ترکیه را مهار کند. با این وجود، بدون تردید روسیه در برابر وقایع اخیر واکنش نشان خواهد داد؛ نوع پاسخ روسیه به واقعه اخیر می‌تواند تغییرات جدی را در معادلات جاری در مقابله با ترکیه ایجاد کند. گزینه‌های پیش رو مسکو در چند سناریو می‌تواند مطرح شود که هر کدام از آنها می‌تواند موجبات تغییر وسیع در عرصه روند تحولات خاورمیانه شود. مهم‌ترین گزینه‌های پیشروی مسکو عبارتند از:
1. ورود به رقابت مستقیم منطقه‌ای برای تضعیف مواضع ترکیه در خاورمیانه:
یکی از اقدامات احتمالی جدی روسیه برای ایجاد فشار بر آنکارا تلاش برای شکست طرح ترکیه برای ایجاد منطقه امن در شمال سوریه است. منطقه امن (Safe Zone ) مورد نظر ترکیه در شمال سوریه منطقه‌ای به طول 90 کیلومتر و عرض 50 کیلومتر مابین شهرهای جرابلوس و اعزاز (در شمال استان حلب واقع در میان دو کانتون کردنشین کوبانی و عفرین) است. روسیه می‌تواند از یک سو، با حمایت و تجهیز نیروهای کردها از جمله یگان‌های مدافع خلق (YPG ) و یگان‌های محافظ زنان (YPJ )، مسیر پیشروی آنان را از کوبانی به سمت غرب هموار نماید و رسماً کانتون‌های سه‌گانه جزیره، کوبانی و عفرین به همدیگر متصل شوند. در نتیجه الحاق این سه کانتون کردی، آنکارا رسماً بخش اعظم راه‌های ارتباطی خود را با نیروهای ارتش آزاد و دیگر نیروهای تحت نفوذ خود را از دست خواهد داد. بدین ترتیب بیش از 80 درصد از مرز ترکیه با سوریه در اختیار کردها قرار میگیرد. درصورت تحقق این امر عملاً مرزهای ترکیه به طور کامل با جهان عرب توسط کردها قطع خواهد شد و در سراسر مرزهای جنوبی خود کردستانی را باید تحمل کند که دیگر فارغ از حصر ژئوپولیتیکی است. این مسئله برای ترکیه شکستی استراتژیک محسوب میشود؛ زیرا ترکیه بخش بزرگی از کریدور امداد رسانی آنکارا به نیروهای ارتش آزاد را قطع شده می‌بیند و عملاً برای کمک‌رسانی به نیروهای تحت حمایت خود در حلب محبور است راه طولانی ترکیه- ادلب- حلب را در پیش بگیرند.
از سوی دیگر روسیه می‌تواند با افزایش حملات خود در حلب و نواحی مابین ادلب-لاذقیه، یعنی نواحی از سوریه که در مجاورت سرزمینی با ترکیه قرار دارند، مسیر پیروزی نیروهای حکومت مرکزی سوریه بر نیروهای جیش الفتح یعنی نیروهای مورد حمایت مثلث عربستان، ترکیه و قطر را فراهم نماید. از این طریق مسکو می‌تواند خطر امنیتی جدی را به ویژه در نواحی مرزی ادلب و لاذقیه (جبل الاکراد) که در مجاورت منطقه آنطاکیه ترکیه قرار دارند، برای آنکارا ایجاد نماید. در همین زمینه حضور گسترده جنگنده‌های روسی در این مناطق احتمال هر گونه انجام عملیات نظامی جدی را از ارتش ترکیه سلب می‌نماید.
در ادامه‌ی این سناریو باید افزود که روسیه تلاشی عملیاتی را برای مقابله با هر گونه تکرار این اقدام به کار خواهد بست. اولین گام در این زمینه یک روز پس از سرنگونی جنگنده روسیه توسط ترکیه انجام شد. آنچنان که ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه دستور ارسال سامانه دفاع موشکی پیشرفته اس۴۰۰ به یکی از پایگاه نظامی آن کشور در داخل سوریه را صادر کرده، که این اقدام می‌تواند خطر برخورد نظامی بین مسکو و ترکیه را افزایش دهد. اگرچه منظور ما ورود به یک جنگ تمام عیار نیست، بلکه نوعی وضعیت نظامی تدافعی یا یک صلح مسلح است که هر آن امکان تغییر رفتار دو طرف به سمت تنش بیشتر را بالا می‌برد.
2.. حمایت و تقویت جدی مخالفان داخلی حکومت ترکیه (پ.ک.ک و جریان فتح‌الله گولن)
یکی دیگر از سناریوهای محتمل پیشروی روسیه را می‌توان به حمایت از کارت بازی بازیگران فرو ملی در داخل ترکیه دانست. قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای برای تضعیف دولت رقیب در عرصه‌ی رقابت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی دست به تحریک و تقویت جنبش‌های داخلی این کشورها خواهند زد. در ترکیه اقلیت موثر کردها که خود دارای یک جریان نظامی عقبه‌دار است؛ بر اساس تئوری کارت بازی، می‌تواند محل اعمال این فشار توسط روسیه بر علیه ترکیه باشد. روسیه درصدد خواهد بود تا حزب کارگران کردستان (PKK ) را بر علیه ترکیه به عنوان اهرم فشار بر این کشور تقویت نماید. تامین تسلیحات و کمک مالی به نیروهای پ‌ک‌ک می‌تواند در وضعیت جاری تنش میان ارتش و نیروهای حزب کارگران کردستان، موازنه‌ی داخلی را به ضرر دولت و جامعه‌ی ترکیه و تشدید فضای ناامنی داخلی تغییر دهد. پیامدهای این ناامنی بر اقتصاد ترکیه نیز کاملا مشهود خواهد بود. در این وضعیت روسیه برای انتقام‌گیری از دولت ترکیه، به جای وارد شدن در یک نبرد مستقیم، حزب کارگران کردستان در کوهستان‌های قندیل را تجهیز نموده و آنها را به تشدید حملات بر علیه جنگنده‌های ترکیه بر فراز مناطق کوهستانی قندیل تشویق می‌کند. این سناریو که در روابط بین‌المللی سابقه‌ی طولانی در رفتار دولت‌ها نسبت به هم داشته، محتمل‌ترین واکنش روسیه به حادثه‌ی اخیر سرنگونی سوخوی 24 است.
از طرف دیگر دولت روسیه برای به راه‌انداختن یک فضای تمام‌عیار فشار بر علیه دولت ترکیه، جنبش گولن را که مغضوب حزب عدالت و توسعه است مورد حمایت‌های مادی و معنوی قرار می‌دهد. حامیان این جریان که در بیشتر ادارات و سازمان‌های ترکیه حضور دارند، از سوی حزب حاکم به عنوان خطری برای اسلام عدالت و توسعه به حساب می‌آیند. تشدید عمل‌گرایی و نفوذ جنبش گولن در جامعه ترکیه می‌تواند به مقابله‌ی جریان‌های بنیادگرا و نیز حامیان حزب حاکم با طرفداران گولن بیانجامد و دولت ترکیه را درگیر یه سلسله تنش‌های بحران‌آفرین داخلی از سوی حامیان گولن و نیز کردها در کوهستان‌های قندیل بر علیه دولت نماید.
3. تهدید نرم، فشار سخت
این سناریو را ما به شکل یک فشار چند بعدی و اعمال قدرت نرم روسیه بر علیه ترکیه قلمداد نموده‌ایم. در این سناریو نقطه‌ی ثقل فشار بر شاهرگ حیاتی ترکیه یعنی ابعاد سیاسی- دیپلماتیک و اقتصاد این کشور است. در بُعد دیپلماتیک واکنش روسیه از زبان وزیر امور خارجه این کشور قابل زمینه‌یابی است. پس از اعلام خبر سقوط جت روسی توسط ترکیه، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه سفر از پیش تعیین شده خود به ترکیه را لغو کرد و اعلام نمود که، در سیاست‌های خود نسبت به ترکیه تجدید نظر خواهد کرد. ترک‌ها نمی‌توانند توقع داشته باشند روابط سیاسی‌شان با روسیه مانند قبل باشد.
در بعد اقتصادی هم باید گفت ترکیه دارای گردش مالی قابل توجهی با روسیه است که حدود 30 ملیارد دلار صادرات کالای ترک را به روسیه شکل می‌دهد که قرار بود با رشدی قابل توجه به 50 ملیارد دلار برسد. واکنش روسیه به ترکیه در قدم اول می‌تواند ممانعت از افزایش حجم واردات از ترکیه و در قدم نهایی کاهش این حجم از واردات به کمترین سطح ممکن خواهد بود. ترکیه که یکی از مهم‌ترین واردکنندگان گاز روسیه است، زمستانی سخت نیز درپیش خواهد داشت، اگر یخ‌های تحریم‌های اروپا بر علیه این کشور بر سر بحران اوکراین آب شود. این اقدام روسیه حالت تنبیهی خواهد داشت و می‌تواند به شکلی موقت به تهدید برای ترکیه بدل شود. البته به واسطه‌ی تحریم‌های اتحادیه اروپا نسبت به روسیه که تا ماه ژانویه‌ی سال بعد نیز تمدید شده، روسیه با انتخاب نیز با سختی مواجه است.
یکی از کانون‌های مالی و غیر مشروع دولت ترکیه، معامله با داعش است. اسناد مرتبط با این همکاری‌ها و مبادلات تا حدودی هم با علنی شدن آن، موجبات انتقاد به دولت ترکیه شده است. حال روسیه در وضعیت جدید منازعه‌آلود دست به اقداماتی فوری بر علیه ترکیه در زمینه معامله با داعش خواهد زد. در همین راستا روسیه اقدام به افزایش حملات به ناوگان‌های حمل و نقل میان بخش‌های تحت کنترل داعش در سوریه و عراق خواهد زد تا ضربه‌ای اساسی به تجارت میان داعش و ترکیه بزند. نفت و مشتقات آن، آثار باستانی و قطعات مسروقه از کارخانه‌های، فروش اجزای بدن از اهم کالاها در این روابط تجاری است که عمده سود این تجارت هم به جیب افراد و موسساتی در ترکیه می رود.
در کنار منابع بالا باید افزود که یکی از مهم‌ترین منابع درآمد ترکیه را صنعت توریسم شکل می‌دهد. حجم مالی این صنعت از سوی روسیه به سمت ترکیه حدود 4 میلیارد دلار است. پس از حمله‌ی ترکمن‌های تحت حمایت ترکیه به جت روسی، دولت این کشور از اتباع خود خواست به ترکیه سفر نکنند. با فرض این امر که دولت روسیه بتواند از سفر اتباع خود به ترکیه ممانعت به عمل آورد، صنعت گردشگری ترکیه ممکن است بخش اعظمی از این درآمد ۴ میلیارد دلاری را که گردشگران روس هر سال وارد اقتصاد ترکیه می کنند، از دست بدهد.
اما یکی دیگر از مبارزه‌های نرمی که روسیه از ساعات پس از انجام حمله به سوخوی روسی به راه انداخته، افشای اسنادی در مورد فساد شخصیت‌ها و فرزندان رهبران حاکم و نزدیک به دولت ترکیه است. یکی از مهم‌ترین افشاگری‌ها علیه رهبر حزب حاکم و خانواده وی از تلویزیون "روسیه 24" مسکو آغاز شده است. این سلسله افشاگری‌ها شامل صداهای ضبط شده از مکالمات تلفنی اردوغان و پسرانش هنگام دستور جابجائی پول‌ها به نقطه‌ای امن و همچنین تصاویری از دیدارهای بلال، پسر اردوغان با سران داعش است. روسیه همیشه تهدید می‌کرد که اسنادی از همکاری ترکیه با داعش در دست دارد. مهم‌ترین تهدید ترکیه از سوی روسیه به همکاری با داعش، توسط پوتین و در اجلاس ماه جاری سران کشورهای "جی بیست" بود که اعلام نمود؛ در میان کشورهای حاضر در این اجلاس، حامیان مالی داعش حضور دارد.
یحیی زرین نرگس- آرمان سلیمی (پژوهشگران مسائل خاورمیانه)
