الوقت- با گذشت یک هفته از فاجعه منا، مقامات عربستان سعودی کماکان از تحقیقات بین‌المللی درباره کشته‌شدگان فاجعه منا طفره می‌روند. فاجعه منا و کشته و زخمی شدن بیش از چهار هزار نفر ضربه سنگینی به پیکره خاندان آل سعود وارد کرد و ترس بی‌حدوحصری به پیکره نیمه‌جان وجهه‌ی بین‌المللی عربستان سعودی انداخت. مقامات سعودی به شدت از تحقیقات کمیته‌های حقیقت‌یاب واهمه دارند و گویی می‌ترسند با حقایقی که از فاجعه منا به واسطه فعالیت‌های کمیته حقیقت‌یاب برملا شود، زوال مشروعیت خود را در سطح بین‌المللی ببینند و شاهد اعتراضات عمومی و حتی حضور در دادگاه‌های بین‌المللی باشند. به نظر می‌رسد دلایلی برای فرافکنی مقامات سعودی از فاجعه منا و حواله کردن تقصیر به گردن زائران آفریقایی وجود دارد که با وضعیتی که عربستان در سوریه و یمن دارد خواهان رویارویی با آنها نیستند و از روبه‌رو شدن با آنها در هراسند. در این قسمت به علل چرایی طفره رفتن عربستان سعودی از تحقیقات فاجعه منا می‌پردازیم.
تحقیقات منا و چالش حقوق بین‌الملل:
مشخص و مبرهن است که با شروع تحقیقات در فاجعه منا، قصور عمدی مقامات سعودی و امدادگران عربستان سعودی مشخص خواهد شد و این می‌تواند بار حقوقی برای عربستان ایجاد نماید. آشکار شدن قصور مقامات در امدادرسانی ناقص و ناکافی می‌تواند زمینه‌ساز دریافت غرامت بیش از چهار هزار زائر کشته شده و تعداد بیشتر مجروح آسیب‌دیده از این واقعه شود و حتی به این بسنده نمی‌شود؛ با مشخص شدن قصور مقامات سعودی، پرونده‌ی این حادثه در دادگاه‌های کیفری بین‌المللی باز می‌شود و شاید حتی نام «کمک به کشتار دسته‌جمعی» به آن تعلق گیرد. امری که مقامات سعودی از روبه‌رو شدن با آن خودداری می‌کنند.
«مسئولیت دولت» از اصول مهم حقوق بین‌المللی عرفی است که بر اساس آن دولت عربستان موظف است حقوق، جان و مال اتباع خارجی را تأمین کند. طبق چنین قاعده‌ای، خطا، فعل و یا ترک فعل که مغایر با تعهدات بین‌المللی باشد یا به صرف اینکه منجر به خسارت به دیگری باشد آل سعود را در مقام پاسخ‌گویی قرار می‌دهد کما اینکه در حادثه جان باختن حجاج بیت‌الله الحرام ایجاد خسارت آن‌هم از نوع سلب حیات رخ داده و با تهدید امنیت جهانی اتباع خارجی یک تعهد بین‌المللی نقض شده است.
علاوه بر این، موارد 75 و 76 اساسنامه سازمان بهداشت جهانی تأکید می‌کند اگر قصور و تقصیر در سلامت افراد اتفاق بیفتد کشورهایی که عضو این اساسنامه هستند می‌توانند به دیوان بین‌المللی دادگستری که نهاد قضایی سازمان ملل است شکایت کنند و حتی بر اساس ماده 76 درخواست رأی مشورتی کنند. در رأی مشورتی نیز دیوان می‌تواند بررسی کرده و کشور قاصر را معرفی کند.
ارتباط تحقیقات منا و بحران مشروعیت آل سعود:
فاجعه منا موجی از اعتراضات مقامات سیاسی و مذهبی را برانگیخت. «جوکو ویدودو» رئیس‌جمهور اندونزی از کشته شدن زائران بیت ا... الحرام و دو تبعه اندونزیایی ابراز تأسف کرد و خواستار بهبود یافتن مدیریت حج شد. پان فرانسیس رهبر کاتولیک‌های جهان در واکنش به کشته شدن زائران خانه خدا با مسلمانان ابراز همدردی نمود. بان‌کی‌مون دبیر کل سازمان ملل مراتب تأسف و اندوه خود را از وقوع این حادثه اعلام نمود. فرانک والتراشتان مایر وزیر امور خارجه آلمان، دیوید کامرون نخست‌وزیر انگلستان، ولادمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه مراتب تأسف خود را از این حادثه ابراز نمودند.
آیت ا... سیستانی و عمار حکیم رئیس مجلس اعلای اسلامی عراق با ابراز تأسف خواهان اتخاذ تدابیری برای عدم تکرار این حوادث شدند. کمیسیون اوقاف و امور دینی پارلمان عراق و سید حسن نصرا... دبیر کل حزب ا... لبنان تأکید کردند که بایستی مدیریت حج با مشارکت کشورهای اسلامی باشد. رئیس کمیسیون حقوق بشر اسلامی انگلستان «مسعود شجره»، عضو ارشد مجلس سنای پاکستان «طاهر حسین مشهدی»، «محمدعلی شاهین» معاون حزب عدالت و توسعه ترکیه، «بوکولا ساراکی» رئیس مجلس سنای نیجریه از جمله افرادی بودند که فاجعه منا را ناشی از سوء مدیریت و تدبیر امور زائرین توسط سعودی‌ها دانستند.
مقامات سعودی همواره خود را خدمتگزاران زائران بیت‌الله الحرام و «خادم‌الحرمین الشریفین» می‌دانند و مدیریت و تدبیر امور حج و زائران را عطیه‌ی خداوندی و مایه مباهات و فخر جهان اسلام می‌دانند. مستدعیست که در پشت این ادعا، کسب مشروعیت داخلی و بین‌المللی و جهان اسلام عربستان سعودی نهفته است. اما در اینجا درست همین ابزار مشروعیت ساز آل سعود به وسیله تحلیل مشروعیت حکومت سعودی تبدیل می‌شود. سیگنال‌های اعتراضات عمومی و جهانی فاجعه منا به مقامات سعودی رسیده است و آنها خوب می‌دانند که در نظر امت اسلام لیاقت خادمی حرمین را ندارند. کافیست امت به خشم آمده‌ی جهان اسلام با شروع تحقیقات منا از قصور مقامات سعودی در رخداد حادثه منا آگاه شوند و حتی در این زمینه رأی دیوان‌ها و مجامع حقوقی و بین‌المللی مشروع دنیا نیز ضمیمه سوء مدیریت و قصور حکام عربستانی شود؛ در این حالت بمبی از اعتراض در جهان اسلام خواهد ترکید و مقامات سعودی بیش‌ازپیش در تنگنا قرار خواهند گرفت و مشروعیت اسلامی خود را در دنیا، در حال نابودی خواهند دید.
زنجیره ارتباطی بین جنگ یمن و فاجعه منا:
هفت ماه از درگیر شدن نظامی عربستان سعودی در خاک یمن می‌گذرد. مداخله نظامی عربستان سعودی در یمن به همراه ائتلافی چند از کشورهای عربی از 6 فروردین 94 به نام عملیات طوفان قاطع آغاز گشت و در 2 اردیبهشت با نام عملیات احیای امید ادامه یافت. دولت عربستان سعودی به بهانه حمایت از دولت عبد ربه منصور هادی و نابودی انصار الله و حامیان علی عبدالله صالح حمله‌ای به یمن نمود که با گذشت 7 ماه هنوز دستاورد قابل ذکری به دست نیاورده و با ورود نیروی زمینی عربستان به صحنه یمن بیش‌ازپیش در منجلاب باتلاق صحنه نظامی یمن فرو رفته است. تعداد قربانیان این جنگ طبق گزارش‌های مختلف نامشخص است ولی کمیته بین‌المللی صلیب سرخ در گزارشی در ماه چهارم جنگ یمن، تعداد کشته‌شدگان را بالغ‌بر 3800 تن، شمار زخمی‌ها را 19 هزار تن و شمار آوارگان را یک‌میلیون و 300 هزار تن ذکر کرده است.[7] این تعداد زخمی اعتراضات زیادی را نصیب عربستان ساخت و موجب تهییج افکار عموی دنیا و جهان اسلام شد.
با محکوم شدن سوء مدیریت سعودی در فاجعه منا به واسطه بازرسی‌های محتملِ کمیته‌های حقیقت‌یاب، اعتراض عمومی جهان اسلام و دنیا افزایش می‌یابد و زمینه‌ی اعتراضات همه‌جانبه به یکه‌تازی‌های سعودی در یمن را فراهم می‌کند. در این صورت حکومت آل سعود که تاکنون به یُمن حمایت‌های بی‌دریغانه آمریکا مواجه با اعتراضات بین‌المللی جنگ یمن نشده است باید در دو جبهه نظامی و حقوقی به بحران یمن بپردازد که از توان عربستان سعودی خارج است. گذشته از این، محکومیت بین‌المللی عربستان سعودی به علت سوء مدیریت فاجعه منا در دادگاه‌های بین‌المللی، زمینه ادامه پیگیری و طرح دعوی‌های گوناگون به سبب جنایات جنگی عربستان در یمن را در دادگاه‌های بین‌المللی فراهم می‌سازد که این پتانسیل را دارد تا حتی به ظن و تخمین هم شده مقامات سعودی را مورد پیگرد جهانی و حقوقی قرار دهد.
عوامل یاد شده عربستان را قانع ساخته که از پیگیری و تحقیق و تفحص فاجعه منا سرباز زند و دست رد به سینه کشورهای مختلف برای تحقیقات بین‌المللی بزند. بااین‌حال باید دید با ادامه اعتراضات جهانی، عربستان سعودی تا چه اندازه می‌تواند در برابر این درخواست‌ها مقاومت کند.
محمد سلامی استاد
