طی دهه‌های گذشته آنکارا از آب به عنوان ابزاری برای اعمال فشار بر دیگر کشورهای بهره گرفته است و اکنون پروژه ایلیسو را می‌توان اجرایی کننده نهایی طرح اردوغان برای بهره‌برداری سیاسی از سدسازی و آب دجله و فرات و مورد ارزیابی قرار داد
به گزارش «الوقت» رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، در 20 می 2020 (31 اردیبهشت 1399) آغاز به کار نخستین توربین تولید برق سد «ایلیسو» را اعلام کرد. اردوغان با اشاره به ساخت ده‌ها سد طی سال‌های اخیر در ترکیه اظهار داشت: ترکیه در سال 2002 دارای 276 سد بود که در دوره ما 585 سد دیگر ساخته شد. در نظر داریم در سال 2020 تعداد 403 مرکز را که ساختش تمام شده است، افتتاح کنیم.
افتتاح سد ایلیسو هر چند تداوم روند سد ساطی کشور ترکیه طی سالیان گذشته است اما به نظر می‌رسد این طرح تاثیری چشم‌گیری را بر آب رودخانه‌های دجله و فرات بر جای خواهد گذاشت که البته به طور حتم بزرگترین بازنده این عرصه کشورعراق و تعاقبا سوریه خواهد بود. طی دهه‌های گذشته آنکارا از آب به عنوان ابزاری برای اعمال فشار بر دیگر کشورهای بهره گرفته است و اکنون پروژه ایلیسو را می‌توان اجرایی کننده نهایی طرح اردوغان برای بهره‌برداری سیاسی از سدسازی و آب دجله و فرات و مورد ارزیابی قرار داد.
سد ایلیسو، عاملی برای فشار سیاسی و ژئوپلیتیکی
سد ایلیسو بخشی از پروژه عظیم موسوم به"گاپ" است که شامل احداث 22 سد و مخزن ( 14 سد روی فرات و 8 سد روی دجله) و19 مرکز برق‌آبی است، در9 استان جنوب شرق ترکیه شامل (آدی یامان، باتمان، دیار بکر، قاضی آنتپ، کیلیس، ماردین، سیرت، شانلی اورفا و شیرناک) به مساحت 75358 کیلومترمربع می باشد. با وجود اینکه ترکیه تنها 54 هزار و 145 کیلومترمربع(24.5درصد) ازسطح حوضه رودخانه دجله و400 کیلومتر( 22 درصد) ازطول آن را در اختیار دارد و 25 میلیارد و 240 میلیون مترمکعب ( 52درصد) ازجریان سالانه آب دجله را تامین می کند اما ظرفیت ذخیره سازی ها و سدهای ترکیه بر روی دجله 17.6 میلیارد مترمکعب است، حال آنکه متوسط جریان سالانه رودخانه دجله در نزدیکی مرز ترکیه و عراق حدود 16.8 میلیارد مترمکعب است که این بیانگرآن است که ترکیه قادراست کلیه آورد حاصل از رودخانه دجله را دراین کشور ذخیره کند.
به همین ترتیب، با وجود اینکه ترکیه 125 هزار کیلومتر مربع (28.2 درصد) ازحوضه آبریز فرات و1230 کیلومتر (41 درصد) از طول آن را در اختیار دارد و 31 میلیارد و 580 میلیون مترمکعب (89 درصد) ازجریان سالانه را تامین می کند اما ظرفیت ذخیره سدهای ترکیه بر روی فرات حدود 95 تا 100 میلیارد مترمکعب اعلام شده است که تنها مجموع ظرفیت دو سد کبان و آتاتورک به 79.6 میلیارد متر مکعب می‌رسد حال آنکه آورد متوسط سالانه رودخانه فرات در کل حوضه حدود 30 میلیارد مترمکعب است و در مجموع ظرفیت سدها و سازه های احداث شده ترکیه بر روی رودخانه های دجله و فرات بیش از 1.5 برابر کل آورد این حوضه است.
افزون بر این، از بین 23 میلیون سکنه حوضه فرات تنها 31درصد آن در ترکیه زندگی می کنند. از مابقی، 44 درصد در عراق و 25 درصد در سوریه ساکن هستند. از 23.5 میلیون سکنه حوضه دجله نیز تنها 15 درصد آن در ترکیه زندگی می‌کنند؛ 79 درصد در عراق و 6 درصد در ایران ساکن هستند. در سطحی دیگر، این سد، سالانه 2.8 میلیارد لیر برای اقتصاد کشور ارزش افزوده ایجاد خواهد کرد.
نگرانی شدید عراقی‌ها از افتتاح سد ایلیسو
افتتاح سد ایلیسو بدون تردید بیش از هر کشور دیگری عراقی‌ها را نگران کرده است؛ در این زمینه، بر اساس گفته عون دیاب، کارشناس عراقی محیط زیست در یادداشتی برای سایت سومریه نیوز معتقد است، بارندگی های سال‌های اخیر موجب شده است که عراق فعلا با آثار کاهش آب مواجه نشود اما بررسی هایی که پیش از این صورت گرفته حاکی از این بود که بهره برداری از سد ایلیسو به عنوان دومین سد بزرگ ترکیه سبب می شود که جریان آب ورودی به عراق از دجله از 21 میلیارد مترمکعب به 10 میلیارد مترمکعب کاهش یابد و 700 هزار هکتار از اراضی کشاورزی عراق از آبیاری محروم شده و حدود 80 هزار نفر دیگر از جمعیت ساکنان منطقه جابجا شوند.
طبق گزارش یونسکو ۱۰۰ هزار عراقی از سال ۲۰۰۵ به دلیل کمبود آب، آواره شده‌اند. در سال ۲۰۰۹ گزارش شد که 70 درصد قنات‌ها و کاریزهای منطقه خشک شده‌اند و بیش از ۳۶ هزار عراقی در معرض بی خانمان شدن هستند .
همچنین سد ایلیسو سبب تشدید بیابان زایی، فرسایش زمین و خشک شدن بیشتر تالاب ها به ویژه تالاب هورالهویزه در عراق شده که یکی از کانون های اصلی بروز پدیده ریزگردها درایران است. در واقع، این سد ظرفیتی معادل سه برابر بزرگترین سد ایرانی یعنی سد کرخه دارد که موجب عدم ورود آب به میزان قبلی به دجله و فرات و سایر آسیبهای زیست محیطی خواهد شد.
اکنون مقامات دولت عراق بیشار از هر زمانی دیگری نگران بهره‌برداری ترکیه از سد ایلیسو هستند. در تابستان سال 2018 و همزمان با بهره برداری و آبگیری یک هفته ای از سد ایلیسو، عراق به دلیل کم شدن حق آبه خود از رود دجله از ترکیه شکایت کرد و پس از آن آنکارا مجبور به متوقف کردن فعالیت های خود در سد ایلیسو شد.
بغداد معتقد است که بهره برداری ترکیه از سد ایلیسو، عراق را با بحران شدید آب مواجه خواهد کرد زیرا رود دجله یکی از دو منبع مهم تامین آب در کل عراق به حساب می آید.. در حقیقت، به نظر می‌رسد دولت عراق می‌تواند مجددا از ترکیه برای بهره‌برداری از این شد شکایت کند؛ زیرا عملا بحران بزرگ کم‌آبی در این کشور اتفاق خواهد افتاد.
