الوقت- شکی نیست که نام ملا محمد عمر در طول نزدیک به دو دهه از خبرسازترین نام‌های افغانستان بوده چه در زمان حکومت طالبان با رهبری آن و چه بعد از سقوط و جایزه 10 میلیون دلاری امریکا برای پیدا کردنش. حالا خبر مرگ او بار دیگر خبرساز شده تا هم پرسش‌هایی در مورد آینده این گروه پیش بیاید و هم اینکه سرنوشت مذاکرات صلح دولت افغانستان با طالبان دچار شک و تردیدهایی شود. این مسئله با توجه به اعلام این خبر از سوی گروه فدایی معاذ قابل توجه است که از جمله گروههای انشعابی از طالبان و پیوسته به داعش است. به هر حال، مرگ ملا عمر بی‌شک بر وضعیت طالبان، مذاکرات صلح و نقش پاکستان در این جریان تأثیر‌گذار است و باید این تأثیر را از هر سه زاویه مورد توجه قرار داد .
انشعاب و درگیری
بنا به گزارش آکاایران : قاری حمزه، سخنگوی فدایی معاذ، در مورد چگونگی مرگ ملا عمر به تارنمای آلمانی اشپیگل گفته بود که او به دست ملا اختر محمد منصور و گل آقا حدود دو سال و چهار ماه پیش کشته شده بود. در مقابل، برخی از رهبران طالبان و مقامات حاضر در ارگ حکومتی افغانستان گفته‌اند که مرگ ملا عمر به دلیل بیماری توبرکلوز یا همان سل بوده و همان موقع هم در منطقه مرزی افغانستان با پاکستان به خاک سپرده شد. معلوم نیست چرا دولت افغانستان در بیانیه رسمی خود اشاره صریحی به علت مرگ ملا عمر نکرده و تنها از سوی برخی مقام‌های دولتی آن هم به صورت ناشناس به این بیماری اشاره شده است. یک جواب می‌تواند در تحت تأثیر قرار دادن حرفی باشد که قاری حمزه گفته تا آن که از آن دو فرد به خصوص ملا اختر منصور رفع اتهام شود. باید توجه داشت که ملا اختر از دوستان نزدیک به ملا عمر بوده و در این سالها مقام معاونت او را در گروه طالبان داشته است. قرار گرفتن ملا اختر در برابر محمد یعقوب، پسر 26 ساله ملا عمر، به عنوان یکی از گزینه‌های اصلی برای رهبری آینده طالبان انگیزه مناسبی برای جناح‌هایی مثل فدایی معاذ است تا با تخریب چهره او بیش از پیش زمینه انشعاب درونی طالبان را دامن زده و گروههای دیگری از آن را به سوی خود و زیر علم داعش بکشانند. با این وجود، به نظر می‌رسد که شورای رهبری طالبان مشهور به شورای کویته تصمیم خود را گرفته و همین ملا اختر را برای رهبری خود انتخاب کرده هر چند تعیین سراج‌الدین حقانی، رهبر شبکه حقانی، به عنوان معاون او نشان از نفوذ قابل توجه پاکستان در این تعیین رهبری بوده است .
جانشینی و جنگ قدرت
رقابت محمد یعقوب با ملا اختر بدون حمایت فرماندهان و رهبران با نفوذ طالبان نبوده، چراکه از پیش هم گفته می‌شد که بخش قابل توجهی از سران طالبان گرد پسر رهبر سابق خود جمع شده و تنها او را جانشین مشروع ملا عمر می‌دانند. رحیم‌الله یوسفزی، روزنامه‌نگار پاکستانی، در مقاله اخیر خود در روزنامه نیوزپاکستان نام چهره‌های شاخصی از طالبان مثل عبدالقیوم ذاکر، منصور دادالله و ملا باز محمد را برده که در مقابل ملا اختر از محمد یعقوب حمایت می‌کنند و از مخالفان جدی رهبری ملا اختر بر طالبان هستند. به نظر می‌رسد که این مخالفت‌ها در جلسه شورای رهبری وجود داشته تا آنجا که انتخاب ملا اختر در جلسه شورا را «کودتا» خوانده‌اند. کودتا خواندن این انتخاب آن هم از سوی تعدادی از رهبران ارشد طالبان تنها می‌تواند یک پیامد داشته باشد و آن هم تداوم جنگ قدرت در میان رهبران طالبان و در شورای کویته است که همین نیز به نوبه خود زمینه‌ساز انشعاب‌های اساسی و قابل توجه را در این گروه به دنبال خواهد داشت. مسئله حفظ وحدت سابق طالبان از جمله مسائل اصلی ملا اختر خواهد بود و باید دید که او چگونه قادر به این کار خواهد بود اما چیزی که از هم اکنون مشخص است، موقعیت ضعیف‌تر او در این گروه نسبت به رهبر سابق است، این نکته‌ای است که در همین تصمیم شورای رهبری آشکار شده، چراکه اعضای شورا با وجود انتخاب او به عنوان رهبر اما حاضر نشدند لقب امیرالمومنین را همانند ملا عمر در مورد او هم به کار ببرند. این نشانه‌ای است بر مشکل ملا اختر در همین ابتدای کار که بی‌تردید بر نحوه رهبری او در آینده تأثیر خواهد گذاشت و می‌تواند دلالتی بر جنگ قدرت جدی در این گروه باشد .
مذاکرات و نقش پاکستان
نکته جالب توجه اینجاست که تمام این ماجرا از انتشار خبر مرگ تا تعیین ملا اختر به جانشینی او در حالی اتفاق افتاده که طبق قرار قبلی، قرار بود دور بعدی مذاکرات بین هیئت دولت افغانستان با نماینده‌های طالبان در روزهای جمعه یا شنبه انجام بگیرد. نمی‌توان گفت که تمام این جریان بی‌ارتباط با دور جدید مذاکرات نیست زیرا انتشار خبر مرگ تنها دو یا سه روز قبل از دور جدید مذاکرات به طور مشخص یک نوع سنگ‌اندازی در برابر آن است و البته تأثیر خودش را هم گذاشته چون دولت پاکستان خبر از به تعویق افتادن دور دوم مذاکرات داده است. لازم به ذکر است که طالبان به مناسبت عید فطر پیامی به نام ملاعمر را منتشر کرد که هر چند در آن نامی از مذاکرات صلح نبرده بود اما گفت‌وگو با دشمن را تأیید کرده بود. آن پیام باعث شد تا دولت افغانستان، سازمان ملل و دولت پاکستان برداشت مثبتی از آن داشته باشند و آن را به مثابه تأیید رهبر طالبان بر مذاکرات تلقی کنند. حداقل این است که حالا اصالت آن پیام مورد تردید است و تنها می‌توان گفت که بخشی از طالبان متمایل به مذاکرات آن پیام را به نام رهبر خود منتشر کرده اما بخش دیگر همچنان موضعی متفاوت دارد. در این بین، نقش پاکستان قابل پرسش است چون در حالی که دولت این کشور خود را متعهد به روند مذاکرات می‌داند، موضع ارتش و به خصوص سازمان اطلاعاتی آن یا همان ای اس‌ای چندان شفاف نیست. یک تحلیل این است که ای اس‌ای حاضر شده برای همراهی با دولت آن بخش از طالبان متمایل به صلح را به روند مذاکرات فرستاده و حتی حاضر شده خبر مرگ ملا عمر منتشر شود تا آن که فرد متمایل به صلح جای او را در رهبری طالبان بگیرد، اتفاقی که با انتخاب ملا اختر پیش آمده است. تحلیل قابل توجه دیگر این است که دیگر کارت طالبان برای ای اس‌ای سوخته و باید با کارت دیگری در افغانستان بازی کند؛ کارتی که به نام داعش اما در جهت اهداف راهبردی پاکستان عمل می‌کند. روزنامه امریکایی یو اس‌ای تودی در همین روزها فاش کرده که بنا بر اسناد 32 صفحه‌ای از گروه داعش و به زبان اردو متوجه شده که این گروه تروریستی در افغانستان و پاکستان قصد ایجاد جبهه متحدی علیه هندوستان را دارد و حتی به هند هشدار داده که به دنبال برنامه‌ریزی برای حمله به این کشور است. این اسناد در صورت صحت هم‌جهت با راهبرد هند محور از سوی ای اس‌ای است و این نظر را تأیید می‌کند که هدف فعلی ای اس‌ای در جهت قرار دادن داعش افغانی به جای طالبان است. جابه‌جایی طالبان با داعش افغانی از یک سوی باعث می‌شود اتهامات مبنی بر حمایت از طالبان دیگر متوجه پاکستان و محور نظامی- اطلاعاتی آن نباشد و از سوی دیگر، نیرویی جدید با انگیزه‌ای قوی و خشن وارد عرصه شود که هدف ضد هندی را با جدیت بیشتری دنبال کند. انتشار خبر مرگ ملا عمر و تعیین رهبر جدید طالبان به این فرایند دامن می‌زند زیرا تمایل رهبری جدید به صلح و نداشتن موقعیت کاریزماتیک رهبر سابق به طور طبیعی باعث می‌شد تا بخش قابل توجهی از فرماندهان و اعضای طالبان دیگر انگیزه‌ای برای ماندن نداشته و انگیزه خود را در جایی دنبال کنند که با علم داعش و خشونت مطلوب آنها وارد عرصه شده، هر چند هدف مورد نظر پاکستانی را دنبال می کند.
سید نعمت عبدالرحیم زاده
