الوقت- تحولات ژئوپلیتیکی و پویایی‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در سالهای اخیر و تشدید رقابت میان تولیدکنندگان انرژی برای سهم‌گیری از بازارهای نوظهور سبب شده تا جمهوری‌های آسیای مرکزی فرصت‌های جدیدی برای کاهش وابستگی خود به بازارهای سنتی و خروج از حصار اقتصادی دست یابند.
در همین ارتباط در روزهای اخیر توافقی مهم در عرصه انرژی منطقه شکل گرفته که می‌تواند بر معادلات گازی از آسیای مرکزی تا قفقاز تاثیر قابل توجهی بگذارد.
بر اساس این توافق شرکت دولتی گاز ترکمنستان «ترکمن گاز» و شرکت دولتی خطوط لوله ترکیه «بوتاش» توافقنامه‌ای را برای صادرات گاز طبیعی از ترکمنستان به ترکیه امضا کردند.
بر اساس گزارش رسانه‌های ترکمنستان که به مکالمه تلفنی قربانقلی بردی‌محمداف، رئیس شورای ملی ترکمنستان، اشاره دارد، عشق‌آباد با تهران برای ترانزیت گاز ترکمنستان به ترکیه از طریق ایران و با استفاده از طرح سوآپ به توافق رسیده است. این صادرات گاز قرار است از تاریخ 1 مارس 2025 آغاز شود.
مقامات ترکمنستان و ترکیه هنوز اطلاعاتی در مورد حجم و قیمت گاز صادراتی ترکمنستان به ترکیه ارائه نکرده‌اند اما در اکتبر سال گذشته، مراد آرچایف، معاون رئیس شرکت دولتی گاز ترکمنستان «ترکمن گاز»، اعلام کرده بود که ترکمنستان قصد دارد صادرات گاز طبیعی به ایران را در چارچوب توافقات با تهران و آنکارا به 40 میلیارد مترمکعب در سال افزایش دهد.
قربانقلی بردی‌محمداف، رئیس شورای ملی ترکمنستان نیز اعلام کرده که این کشور پیشنهاد احداث خط انتقال برق از نیروگاه ماری به مرز ایران در مسیر ماری-مشهد را مطرح کرده است. بردی محمداف گفت که تمام مذاکرات لازم انجام و سند مربوطه امضا شده و این پروژه توسط شرکت‌های ایرانی اجرا خواهد شد.
ایران و ترکیه در حال حاضر توسط یک خط لوله گاز با ظرفیت 14 میلیارد مترمکعب در سال به یکدیگر متصل هستند، اما ترکیه تنها 9.6 میلیارد مترمکعب در سال از ایران گاز وارد می‌کند. ایران می‌تواند سالانه حدود 14 تا 18 میلیارد مترمکعب گاز از ترکمنستان دریافت کند.
پیش از این مذاکراتی برای صادرات گاز ترکمنستان به ترکیه از طریق سوآپ با ایران و جمهوری آذربایجان انجام شده بود و شرکت‌های ترکیه و آذربایجان حتی توافقنامه‌ای را در این زمینه امضا کرده بودند.
همچنین طبق قراردادی که در خرداد 1401 بین ایروان، ترکمنستان و آذربایجان امضا شد، توافق شد حدود ۱.۵ تا ۲ میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان از مسیر ایران به آذربایجان منتقل شود و ایران بخشی از این گاز را به عنوان حق ترانزیت یا سواپ فی بردارد.
علاوه‌براین، در ژوئن 2024، شرکت دولتی نفت جمهوری آذربایجان (SOCAR) و شرکت دولتی گاز ترکیه (بوتاش) توافقنامه‌ای را برای همکاری در زمینه صادرات گاز ترکمنستان از طریق جمهوری آذربایجان و کشورهای ثالث به ترکیه امضا کردند.
برخی کارشناسان معتقدند که زیرساخت‌های خطوط لوله بین ترکیه و ایران برای دریافت گاز ترکمنستان نیاز به به‌روزرسانی و ارتقا دارند. با توجه به اینکه خط لوله گاز ترکیه و ایران به طور کامل مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، ترکمنستان می‌تواند حدود 4 تا 5 میلیارد مترمکعب گاز را بدون نیاز به به‌روزرسانی و افزایش ظرفیت خط لوله موجود، از طریق ایران به ترکیه صادر کند. از طرفی، با توسعه خطوط لوله تا مرزهای ترکمنستان، گاز بیشتری در کمترین زمان ممکن به ترکیه انتقال داده خواهد شد.
اروپا مقصد نهایی گاز ترکمنستان
با توافق جدید ترکمنستان و ترکیه برای صادرات گاز، جمهوری آذربایجان صادرات گاز خود به اروپا را افزایش خواهد داد. کارشناسان معتقدند که ترکیه گاز وارداتی از ترکمنستان را در بازار داخلی خود مصرف خواهد کرد و بخشی از گاز جمهوری آذربایجان را که در حال حاضر در بازار ترکیه مصرف می‌شود به اروپا صادر خواهد کرد.
این توافق سوآپ گازی پس از آن انجام شد که در یک دهه گذشته کشورهای اروپایی دنبال انتقال گاز آسیای مرکزی به قاره سبز بودند تا بتوانند بخشی از نیازهای انرژی خود را از این طریق جبران کنند. از اینرو، احداث خط لوله انتقال گاز از بستر دریای خزر مطرح شد اما به دلیل زمان‌بر بودن و سرمایه‌گذاری هنگفتی که این پروژه داشت، غربی‌ها نیز از این کار منصرف شدند و به مسیرهای جایگزین از جمله انتقال گاز مایع از کشورهایی مانند قطر و آمریکا روی آوردند. در شرایط کنونی هم اروپاییها قصد دارند با ترانزیت گاز ترکمنستان به ترکیه و از آنجا به مقصد اروپا، مایحتاج انرژی خود را تامین کنند.
بنابراین، توافق سوآپ گاز ترکمنستان و ترکیه، مزایای قابل‌توجهی برای اروپا به همراه دارد. این توافق به اروپا امکان می‌دهد تا با دسترسی به گاز ترکمنستان، وابستگی خود به تأمین‌کنندگان سنتی مانند روسیه را کاهش داده و امنیت انرژی خود را تقویت کند. همچنین، ورود گاز ترکمنستان به بازار اروپا می‌تواند رقابت را در بازار انرژی افزایش داده و به کاهش قیمت‌ها و بهبود شرایط برای مصرف‌کنندگان منجر شود.
این توافق می‌تواند به توسعه زیرساخت‌های انرژی و تقویت همکاری‌های اقتصادی و سیاسی میان اروپا، ترکیه، ایران و ترکمنستان منجر شود که در نهایت به ثبات و امنیت منطقه‌ای کمک می‌کند. همچنین این توافق می‌تواند در چشم انداز خود به اروپا در تأمین پایدارتر و متنوع‌تر انرژی کمک کرده و به بهبود امنیت و ثبات انرژی در این قاره منجر شود.
از انجا که پیش‌بینی می‌شود اروپا در دولت دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا چالشهایی با آمریکا خواهد داشت، لذا اتحادیه اروپا درصدد است با تنوع بخشی به بازارهای انرژی از زیر بار فشارهای واشینگتن خارج شود. پس از شروع جنگ اوکراین که صادرات گاز روسیه به اروپا قطع شد، آمریکا از این فرصت استفاده کرد و با به دست گرفتن بازار اتحادیه، گاز خود را به بهای چهار برابری به شرکای اروپایی فروخت که این مسئله خشم رهبران اروپایی را به همراه داشت. بنابراین، ترامپ که با اعمال تعرفه به کالاهای اروپایی دنبال اخاذی از متحدانش است، بعید نیست که در آینده از اهرم نفت و گاز نیز برای تحت فشار قرار دادن اروپاییها استفاده کند.
دهن‌کجی به کمپین فشار حداکثری
با توجه به اینکه دولت ترامپ بار دیگر سیاست فشار حداکثری علیه ایران را بکار گرفته و تلاش می‌کند تا این کشور را از بازارهای انرژی در منطقه و جهان کنار بگذارد، لذا توافق سوآپ گازی میان ترکمنستان و ترکیه می‌تواند تأثیرات مهمی در شکست سیاست «فشار حداکثری» داشته باشد.
این توافق، با تقویت نقش ایران به عنوان یک مسیر ترانزیتی کلیدی در منطقه، ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی کشور را در حوزه انرژی افزایش خواهد داد.
علاوه‌براین، این توافق می‌تواند آثار تحریم‌های غرب را خنثی کرده و مسیرهای جایگزینی را در تجارت بین‌المللی ایران ایجاد کند. همچنین، این توافق به ایران امکان می‌دهد با دریافت حق ترانزیت و بهره‌برداری از زیرساخت‌های موجود، منافع اقتصادی قابل‌توجهی کسب کند. این موضوع می‌تواند به بهبود اقتصاد کشور و کاهش وابستگی به منابع درآمدی تحت تحریم کمک کند.
از سوی دیگر، ایران می‌تواند با دریافت گاز از ترکمنستان و عرضه آن به ترکیه، بخشی از نیازهای داخلی خود را تأمین کرده و از این طریق امنیت صادرات انرژی خود را افزایش دهد.
همچنین اجرای این توافق، تعاملات ایران با کشورهای همسایه مانند ترکمنستان و ترکیه را تقویت کرده و به بهبود روابط سیاسی و اقتصادی با این کشورها منجر می‌شود. از اینرو، این توافقات انرژی می‌تواند به عنوان پروژه‌ای بلندمدت در نظر گرفته شود که در آینده با افزایش ترانزیت گاز و حتی احداث خطوط لوله برای تسهیل انتقال این انرژی غنی به اروپا، ایران و آسیای مرکزی و قفقاز را به هاب انرژی در جهان تبدیل کند.
ایران با داشتن 42 تریلیون مترمکعب و ترکمنستان با 7 تریلیون مترمکعب گاز طبیعی، می‌توانند در تامین نیازهای گازی اروپا و حتی شرق آسیا نقش مهمی ایفا کنند و در نتیجه با توسعه این کریدورهای ترانزیتی، ایران به شاهراه اتصال شرق به غرب تبدیل خواهد شد.
از طرف دیگر، اجرای توافق سوآپ گازی از مسیر ایران، سایر پروژه های رقیب انتقال گاز مانند ترانس-خزر را تضعیف کرده و جایگاه ایران را در بازارهای انرژی ارتقا خواهد داد.
بنابراین، اینگونه توافقات نشان می‌دهد که حذف ایران از بازارهای انرژی امکان پذیر نیست و همانگونه که سیاست فشار حداکثری در دولت اول ترامپ شکست خورد، این بار هم قطع صادرات انرژی ایران ممکن نخواهد بود.
