همکاری استراتژیک روسیه و ایران، بخشی از تلاشهای دو کشور برای تاسیس نظم نوین چند قطبی است که منافع آمریکا در منطقه و جهان را به چالش خواهد کشید.
الوقت- در زمانی که آمریکا با بحران آفرینی در اوکراین و غزه، به دنبال تضعیف و انزوای روسیه و ایران است، اما تهران و مسکو با تقویت روابط دوجانبه و هماهنگی و هم‌افزایی سیاست‌های منطقه ای و بین المللی تمام توطئه‌های واشینگتن را نقش برآب کرده‌اند. یکی از نمودهای اصلی اتحاد رو به گسترش ایران و روسیه سفرهای مکرر مقامات بلندپایه سیاسی بوده است و در همین راستا سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران روز پنجشنبه برای دومین بار در راس یک هیئت سیاسی و اقتصادی به دعوت ولادیمیر پوتین، همتای روس خود به مسکو سفر کرد تا با مقامات کرملین دیدار و گفتگو کند.
رئیس جمهور پیش از عزیمت به مسکو، رایزنی درباره گسترش روابط و همکاری‌های سیاسی، اقتصادی، تجاری، فرهنگی و دانش‌بنیان میان ایران و روسیه را از جمله برنامه‌ها و اهداف سفر خود به روسیه برشمرد و گفت:«گفتگو درباره لزوم توقف فوری حملات به غزه نیز از جمله مسائل مورد مذاکره در این سفر خواهند بود». رئیسی همچنین تاکید کرد:«اتحادیه ارواسیا، سازمان همکاری شانگهای و گروه بریکس به عنوان بسترهایی منطقه‌ای علاوه بر ارتباطات دوجانبه، روابط ما و روسیه را در عرصه چندجانبه با دیگر کشورهای منطقه و همسو گسترش داده است».
رئیسی که با استقبال رسمی پوتین به دیدار رئیس جمهور روسیه رفت، در این دیدار صمیمانه ضمن ابراز خرسندی از روابط رو به رشد دو کشور، همکاری با روسیه را در راستای سیاست همسایگی حائز اهمیت دانست. رئیس جمهور با اشاره به همکاری‌های خوب ایران و روسیه در بخش‌های انرژی، کشاورزی و شرکت‌های دانش‌بنیان، بر فراهم بودن زمینه برای برداشتن گام‌هایی موثرتر در توسعه همکاری‌ها در راستای منافع دو کشور و دو ملت تاکید کرد.
پوتین نیز ضمن ابراز خرسندی از سفر آیت‌الله رئیسی به مسکو تاکید کرد:«روابط دو کشور در بهترین سطح در جریان است و معتقدیم با حمایتهای رهبری معظم انقلاب اسلامی ایران، این روابط وسیع‌تر و پویاتر خواهد شد». رئیس جمهور روسیه استقبال چشمگیر تجار روسیه از نمایشگاه‌های تجاری ایران و رشد 20 درصدی تجارت دو کشور با گردش مالی 5 میلیارد دلاری طی یکساله گذشته را نشان‌دهنده عزم و اراده تهران-مسکو برای گشودن فصلی جدید از روابط دانست و افزود:«پروژه‌های حمل و نقل جاده‌ای و ریلی با پیشرفت خوبی میان دو کشور در حال انجام است و همکاری‌های قبلی ایران و روسیه در بخش انرژی شرایط رو به رشدی را تجربه می‌کند. امضای توافقنامه تجارت آزاد بین اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران در پایان دسامبر فرصت‌های بیشتری برای گسترش همکاری میان مسکو و تهران ایجاد می‌کند».
تقویت روابط دوجانبه
روسیه و ایران در دو سال گذشته روابط خود را در همه حوزه‌ها توسعه داده و به سطح راهبردی ارتقا داده‌اند و دیدارهای مکرر مقامات ارشد دو کشور هم برای تحکیم پیوندهای دوجانبه است.
پوتین که کشورش به دلیل تهاجم او به اوکراین در فوریه 2022 در معرض طیف وسیعی از تحریم‌های آمریکا و اروپا قرار دارد، شراکت نزدیکی با ایران ایجاد کرده است. تحریم‌های غرب علیه دو کشور، در پس‌زمینه برنامه هسته‌ای ایران و جنگ نظامی روسیه علیه اوکراین، به نزدیک‌تر شدن بیشتر این دو کشور کمک کرده است.
مقابله با یکجانبه گرایی آمریکا مهمترین وجه مشترک دو کشور را تشکیل می‌دهد و سفر رئیس‌جمهور ایران به مسکو پیگیری روابط دوجانبه در زمینه‌های نظامی، سیاسی و اقتصادی است.
پیش از این سفر، حسین امیرعبداللهیان و سرگئی لاوروف وزرای خارجه دو کشور نیز روز چهارشنبه در حاشیه نشست کشورهای ساحلی دریای خزر، سندی را با عنوان «مقابله با تحریم‌ها» امضا کردند. لاوروف در بیانیه‌ای گفت:«مسکو و تهران مشغول توسعه تبادلات و همکاری‌های دوجانبه در همه بخش‌های اساسی و در حال آماده‌سازی برای امضای یک توافقنامه دوجانبه بزرگ هستند».
طرفین در نظر دارند همکاری‌های دوجانبه را، با تاکید بر اجرای پروژه‌های مشترک از جمله حمل و نقل و انرژی تقویت کنند. ایران و روسیه بیشترین ذخایر نفت و گاز را در اختیار دارند و نقش مهمی در تنظیم بازار و قیمت جهانی این دو کالای استراتژیک ایفا می‌کنند.
جایگاه ایران در حوزه انرژی و همچنین موقعیت ژئوپلتیکی منحصر به فرد آن از جنبه دیگری نیز برای روسیه و چین حائز اهمیت است. این دو قدرت آسیایی در سالهای اخیر به دنبال اعمال تغییرات در نظم بین المللی تک قطبی پس از جنگ سرد بوده اند و برای تغییر پایه‌های قدرت نظم نوین جهانی از غرب به شرق در حال برنامه‌ریزی هستند. در این میان ایران به دلیل جایگاه ژئوپلتیک، ذخایر عظیم نفت و گاز، قدرت نظامی و پتانسیل‌های اقتصادی و همچنین نفوذ منطقه‌ای نقش محوری در خیل متحدان این دو قدرت آسیایی خواهد داشت. دولت رئیسی در سالهای اخیر با عضویت در سازمان‌های بین المللی با محوریت چین و روسیه شراکت‌های شرقی خود را تقویت کرده است چنانکه پس از موفقیت عضویت در سازمان اقتصادی شانگهای، در ماه سپتامبر نیز ایران به عضویت بلوک اقتصادی بریکس درآمد.
در بحث توسعه روابط اقتصادی بین دو کشور، کریدور شمال-جنوب اهمیت ویژه‌ای دارد. از آنجا که مرزهای اروپا به روی روسیه بسته شده است، مسکو برای حفظ شریان تجارت خارجی‌اش بر روی خطوط ریلی ایران حساب ویژه باز کرده است. این کریدور حمل و نقل برای روسیه به صرفه است، زیرا این کشور برای انتقال کالاهای خود به اقیانوس هند و خلیج فارس باید از چند مسیر دریایی و ریلی استفاده می کرد که با افتتاح این پروژه در هزینه‌های این کشور هم صرفه جویی خواهد شد.
از سوی دیگر، ایران و روسیه در تیرماه 1401، قرارداد 40 میلیارد دلاری را امضا کردند که قرار است روسیه در بخش صنعت نفت ایران سرمایه‌گذاری کند. همچنین مقامات دو کشور آمادگی خود را برای امضا سند جامع همکاری 20 ساله اعلام کرده‌اند و گامهای مهمی در این زمینه برداشته شده است و با امضای توافقنامه تجارت آزاد بین تهران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، تجارت دوجانبه بین تهران و مسکو بیش از پیش گسترش خواهد یافت.
سفر رئیسی چند روز پس از آن انجام شد که وزارت دفاع ایران اعلام کرد که قرارداد خرید جنگنده‌های سوخو-35 روسی نهایی شده و به زودی به ایران تحویل داده خواهد شد. بنابراین، سفر رئیسی به مسکو ممکن است زمان مناسبی برای تایید این توافق باشد و اجرایی شدن این قرارداد، سهم عمده‌ای در تقویت قدرت نظامی ایران خواهد داشت.
غزه در دستورکار دیدار رئیسی- پوتین
بحث تحولات غزه هم یکی از موضوعاتی بود که در دیدار رئیسی و پوتین مورد بررسی قرار گرفت. رئیسی در این دیدار از نظم ناعادلانه جهانی انتقاد کرد و جنگ رژیم صهیونیستی علیه غزه را جنایت علیه بشریت که با حمایت آمریکا و دیگر کشورهای غربی رخ داد محکوم کرد. رئیس جمهور ایران، بر لزوم توقف هر چه سریعتر حملات به غزه اشاره و تاکید کرد: «باید راه حلی سریعی پیدا شودف سازمان‌های بین‌المللی کارایی خود را از دست داده‌اند».
پوتین هم گفت:«برای ما تبادل نظر درباره اوضاع منطقه، به ویژه در مورد وضعیت فلسطین، بسیار مهم است». این دیدار در زمان جنگ غزه و نقش عمده ایران در منطقه اهمیت دارد. پیوند بین منافع مسکو و تهران در سطح جهانی است و آنها روابط خود را بخشی از مبارزه برای ایجاد نظم نوین جهانی می‌دانند که آرزوی تضعیف نفوذ آمریکا را دارند. روسیه به دنبال بهره‌برداری از شرایط کنونی است تا عقیم بودن و بیهودگی نظم کنونی که پس از جنگ جهانی دوم از سوی غربیها شکل گرفته است را به جهانیان نشان دهد.
دو کشور بارها خواستار پایان دادن به جنایات رژیم صهیونیستی علیه فلسطینان شده‌اند. روسیه می‌خواهد جای پای خود را در منطقه مستحکم کند تا قدرت چانه‌زنی خود را در معاملات آتی با غرب افزایش دهد و از طریق برخورد با طرف فلسطینی و اعراب به دنبال نفوذ در منطقه است. اکنون مسئله فلسطین برای جهان اسلام اهمیت به سزایی دارد و پوتین قصد دارد با نقش آفرینی در این مناقشه طولانی، هم وجهه خود در بین مسلمانان را افزایش دهد و هم اینکه به نقش میانجیگری 75 ساله آمریکا در این مناقشه پایان دهد. رهبران روسیه معتقدند که راه‌حل ناقص آمریکا برای مسئله فلسطین باید پایان یابد و راه‌حل جدیدی ارائه شود تا راه حل دو دولتی را احیا کرده و به رنج فلسطینیان پایان دهد.
ایجاد تعادل در روابط با ایران و اعراب
دیدار پوتین با رئیسی یک روز پس از آن انجام شد که رئیس جمهور روسیه به کشورهای عربستان و امارات سفر کرد و درباره روابط دوجانبه و بین‌المللی با مقامات سعودی و ابوظبی گفتگو کرد. پوتین در دیدار با محمد بن سلمان ولیعهد سعودی، همکاری در چارچوب «اوپک پلاس» را مورد بحث و بررسی قرار داد و دو طرف به مسئولیت کشورهایشان برای ایجاد ثبات در بازار جهانی نفت تاکید کردند.
روسیه در دو سال گذشته تلاش کرده در تقابل با غرب، کشورهای خلیج فارس را به سمت خود جلب کند و برای رسیدن به این هدف، به همکاری بین ایران و کشورهای عربی نیاز دارد. مسکو درصدد است تا در روابط خود با جمهوری اسلامی و شیوخ خلیج فارس تعادل ایجاد کند.
سفر نادر پوتین در میانه جنگ اوکراین به دو کشور عربی خلیج فارس منعکس کننده تلاشهای روسیه برای ایجاد روابط با تولیدکنندگان انرژی است که برای مقابله با نظم جهانی به رهبری ایالات متحده مهم هستند. پوتین قصد دارد با همکاری عربستان و امارات بتواند با کنترل بازارهای انرژی در جهان، آمریکا و متحدانش را تحت فشار قرار دهد تا بتواند در میدان اوکراین امتیازاتی را از غرب بگیرد.
لازم به ذکر است که کشورهای عربی به هیچ‌یک از تحریم‌های غرب علیه مسکو نپیوسته‌اند، بلکه کرملین همچنان به توسعه روابط تجاری و سرمایه‌گذاری خود با کشورهای جهان عرب ادامه می‌دهد که شاید برجسته‌ترین آنها امارات باشد که مبادلات تجاری آنها را به خود اختصاص داده است.
از طرفی، برخی کارشناسان بر این باورند که همزمانی سفر پوتین به کشورهای عربی، با نهایی شدن فروش سوخو-35 به ایران، با این هدف انجام شده که به عربستان و امارات این تضمین را بدهد که قراردادهای نظامی با تهران برعلیه کشورهای منطقه نیست بلکه برای مقابله با جنگ افروزی‌های آمریکا در منطقه است و نمی‌خواهد سوء ظن‌هایی از سوی اعراب بر علیه روابط تهران و مسکو ایجاد شود. زیرا هر چه روابط ایران و همسایگان دوستانه باشد، روسیه هم می‌تواند برنامه‌های خود را علیه غرب در منطقه اجرایی کند.
