پايگاه تحليلي الوقت- تنش ها در مرز ايران و افغانستان كه با تحركات برخي گروههاي تندرو از ميان طالبان شدت گرفت، نشان داد كه برخلاف رويكرد مداراجويانه ايران، اما برخي عناصر افراطي طالبان بدنبال دميدن بر آتش تنش هستند، هرچند مقامات طالبان تاكيد كرده‌اند كه به توافقات گذشته و تاريخي ميان دولت ايران و افغانستان پاي بند خواهند بود. در عين حال با وجود مداراي ايران در برخورد با عناصر افراطي طالبان، اما ايران در صورت نياز توانايي پاسخ به هرگونه تحركات ضدمنافع ملي خود را خواهد داشت.
توافق هيرمند، محور همكاري تهران-كابل
ترديدي نيست كه يكي از مهمترين توافقات دوجانبه ايران و همسايه شرقي، يعني افغانستان اجراي توافق تقسيم منابع آبي هيرمند است كه قدمت آن به سال 1351 با امضاي نخست وزيران وقت ايران و افغانستان باز مي گردد. اين توافق تا سال 1400 چندان محل چالش نبود، اما افتتاح سد كمال خان در ارديبهشت 1400 يعني چهار ماه پس از روي كارآمدن طالبان در كابل، موضوع آب هيرمند را بارديگر وارد يك چالش جدي كرد. در واقع سد كمال خان موضوع چالش سازي است كه باعث شده تا تعهدات افغانستان درباره تامين حقآبه هيرمند براي ايران مخدوش شود و شروع بكار اين سد با سلطه طالبان در كابل همزمان بوده است.
از همان ابتداي روي كارآمدن طالبان در كابل، تاكيد ايران بر اجراي تعهدات طرف افغانستاني بوده است و طي يك سال و نيم گذشته جلسات متعددي با حضور مقامات ايراني و طالبان با تاكيد بر تامين حقآبه ايران برگزار شده است، اما عدم پاي بندي طالبان به اجراي تعهدات افغانستان در ماجراي تامين حقآبه ايران از رود هيرمند با واكنش مقامات ايراني از جمله رئيس جمهور ايران در سفر به سيستان روبرو شد.
دهن كجي طالبان به توافق هيرمند
با وجود هشدارهاي متعدد ايران به طالبان، اما به نظر مي‌رسد كه گروه طالبان تمايلي به اجراي تعهدات آبي افغانستان ندارد و فراتر از آن برخي درگيريهاي مرزي چند روز گذشته به همراه برخي رفتارهاي غيرمتعارف چهره‌هاي طالبان از جمله نمايش دبه هاي زرد رنگ كه نشان دهنده اقدامات تروريستي اعضاي طالبان است، حكايت از آن دارد كه برخي از اعضاي طالبان هنوز پيام ايران را نگرفته‌اند. اگرچه «مولوی عبدالکبیر» معاون سیاسی و سرپرست نخست وزیری طالبان روز گذشته بر لزوم روابط حسنه با کشورهای همسایه از جمله ایران تاکید کرده است و در ديدار با «ملا عبداللطیف منصور» وزیر آب و انرژی طالبان بر توافقنامه هيرمند تاکید كرده است، اما اجراي تمام و كمال اين توافقنامه نيازمند بررسي هيئت مشترك دو طرف است، وگرنه طي يك سال و نيم گذشته بارها طالبان ادعاي اجراي توافق هيرمند را مطرح كرده‌اند، اما در عمل حقآبه ايران از هيرمند هنوز تامين نشده است.
بدتر آن كه تيراندازي‌هاي مرزي اخير نيروهاي طالبان به سوي مرز ايران اگرچه با پاسخ قاطع ارتش ايران روبرو شده، اما دود آتش افكني طالبان در مرز ايران پيش از هرچيز ديدگاه‌ها در ايران درباره اين گروه را بدگمان خواهد ساخت. نه فقط به رسم همسايگي كه عدم پاي بندي واقعي طالبان به توافق هيرمند با وجوب ديني عمل به تعهدات در آئين مسلماني كه طالبان خود را مدعيان آن مي‌دانند نيز غريبانه است، چه رسد كه دو كشور ايران و افغانستان داراي اشتراكات فرهنگي و زباني متعدد نيز هستند.
از ادبيات ديپلماتيك تا حضور ارتش در مرز
واكنش‌ها در ايران به بدعهدي طالبان براي اجراي توافق هيرمند تا كنون با ظرافت‌هاي بياني ديپلماتيك و ادبيات همسايگي همراه بوده است، اما حضور مقامات نظامي ارشد ايران در محل درگيريهاي مرزي طي چند روز گذشته نشان مي‌دهد كه ارتش و نيروهاي نظامي ايران هر زمان كه لازم باشد توان تامين منافع ملي ايران حتي در خارج از مرزها را خواهند داشت. در چند روز گذشته علاوه بر فرمانده ارشد مرزباني نيروي انتظامي، فرمانده نيروي زميني ارتش هم در محل درگيري‌ها حضور يافته تا ارتش تحولات ميداني در مرز افغانستان را از نزديك زير نظر داشته باشند.
از سوي ديگر درگيريهاي طالبان در مرز ايران برخي تبادلات اقتصادي و تجاري افغانستان با ايران را نيز در پايانه مرزي ميلك تحت الشعاع قرار داده است. ادامه اين تنش‌ها بي ترديد به توقف صدور كالا و موادغذايي از ايران به سوي بازارهاي افغانستان منجر خواهد شد و چه بسا تامين سوخت در افغانستان نيز دچار چالش شود. در تيرماه 1401 «میراجان سلیمان‌خیل»، رییس اتاق مشترک بازرگانی هرات و خراسان رضوی اعلام كرده بود كه بیش از ۷۰ درصد بنزین مصرفی افغانستان از گذرگاههای مرزی ایران وارد می شود و احتمالا طالبان نمي‌توانند انتظار داشته باشند در شرايطي كه مرزها را ناامن مي‌كنند، جريان صادرات كالا و سوخت از ايران ادامه يابد.
