الوقت- سالها پس از تراژدی جنایات فجیع داعش نسبت به اقلیت ایزدی در منطقه سنجار عراق، وضعیت این منطقه به دوران پیش از بحران بازنگشته است و سنجار همچنان برای بازگشت آوارگان امن نیست که سبب سردرگمی دهها هزار نفر از اهالی این خطه شده است. این موضوع موجب شده تا مقامات مختلف عراقی هر از چندگاهی برای رسیدگی فوری به وضعیت آوارگان منطقه و تبعات تداوم وضعیت نامطلوب کنونی هشدار دهند. در همین رابطه، فالح الفیاض، رئیس حشد الشعبی روز شنبه در سخنانی گفت که بازگشت آوارگان به خانه‌هایشان در سنجار مستلزم گفتگو با دولت اقلیم کردستان است. به گفته این مقام حشدالشعبی، ثبات سنجار مهم است و به لحاظ سیاسی این مسئله خوشایند عراقیها نیست.
در آگوست 2014، عناصر داعش به منطقه سنجار در غرب استان نینوا حمله کردند و تعداد زیادی از ایزدی‌ها را کشته و زخمی کردند، همچنین آنها را آواره و خانه‌های آنها را ویران کردند و از آن زمان تاکنون اقدام مثبتی برای بازگشت آوارگان انجام نشده است. این تعداد علاوه‌بر ربوده شدن هزاران نفر دیگر، عمدتاً زن و کودک ایزدی است که سرنوشت بسیاری از آنها هنوز مشخص نیست.
اختلافات اربیل و بغداد مانع بازگشت آوارگان
وضعیت نامساعد امنیتی در سنجار درحالی است که مقامات دولت اقلیم کردستان، جامعه بین‌المللی و دولت عراق مسئولیت بقای حدود 300000 ایزدی در اردوگاه‌های آوارگان را برعهده دارند. حدود 300000 ایزدی در اردوگاه‌های آوارگان حضور دارند که بیشتر آنها در اقلیم کردستان هستند، درحالی که تنها بیش از 20000 خانواده به منطقه سنجار که اکثریت پیروان این فرقه را دارد پس از رهایی از چنگال داعش به خانه بازگشته‌اند. شایان ذکر است که بغداد و اربیل در اکتبر 2020 به توافقی برای عادی سازی اوضاع در سنجار دست یافتند که بر اساس آن اداره مشترک قوه قضائیه از نظر اداری، امنیتی و خدماتی پیش‌بینی شده است. قرار بود بر اساس این توافقات بین دو طرف آرامش و ثبات به سنجار برقرار شده و شرایط برای بازگشت آوارگان فراهم شود اما این توافق به دلایلی سیاسی هنوز محقق نشده است.
در آگوست 2020 یکی از نمایندگان ایزدی‌ها در پارلمان در واکنش به کم کاری دولت مرکزی و اقلیم برای برقرای شرایط امنیتی در سنجار، گفته بود که با گذشت چند سال از آزادسازی سنجار، اوضاع اداری، امنیتی و خدماتی این شهر ناپایدار است و این وضعیت منجر به بی‌ثباتی شده و بازگشت آوارگان و ارائه خدمات به آنها را دشوار کرده است. این نماینده ایزدی‌ها از دولت مرکزی و اقلیم خواست تا راه حلی برای سر و سامان دادن به امور اداری و قضایی سنجار پیدا کنند تا امکان بازگشت هزاران آواره فراهم شود.
در سالهای اخیر اختلافات سیاسی بین اقلیم کردستان و دولت مرکزی عراق بر مسائل امنیتی در برخی شهرها از جمله سنجار نیز تاثیر گذاشته است. رهبران اربیل همواره از ورود نیروهای حشدالشعبی برای برقراری امنیت در مناطق شمالی ممانعت می‌کنند اما این نیروها در سالهای اخیر نشان داده‌اند که هر جا واردعمل شده‌اند امنیت و ثبات را در این مناطق برقرار کرده‌اند و در سنجار هم می‌توانند همین کار را با موفقیت انجام دهند تا آوارگان پس از سالها سرگردانی بتوانند به خانه‌هایشان بازگردند. با اینکه دولت مرکزی و نیورهای حشدالشعبی مصمم هستند تا به وضعیت سنجار سر و سامان دهند اکنون همه چیز به اربیل بستگی دارد که اراده خود را برای حل مشکلات این منطقه نشان دهد.
«پ ک ک» جای داعش نشست
با اینکه سایه تهدیدات داعش از سر سنجار از بین رفته است اما مشکلات و چالشهای دیگری هم وجود دارند که اجازه بازگشت آوارگان را نمی‌دهد. علاوه بر کارشکنی رهبران اقلیم، حضور دیگر گروههای تجزیه طلب و تروریستی در سنجار هم مزید بر علت شده است. عوید الجحیشی، یکی از اعضای سابق شورای استان نینوا اخیرا در سخنانی بر لزوم برقراری حاکمیت دولت و قانون در قوه قضاییه تاکید کرد تا ثبات به طور طبیعی بازگردد و خاطرنشان کرد که دولت عراق باید به موضوع حضور عناصر پ ک ک رسیدگی کند. به گفته این مقام عراقی، حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) در آنجا جناحی وفادار به نام «یگان‌های حفاظت سنجار» تشکیل داد ه است.
مهما خلیل شهردار سنجار هم گفته که پ ک ک مانع اجرای توافق سنجار و بازگشت آوارگان می‌شوند. زیرا حضور پ.ک.ک در سنجار غیرقانونی است، زیرا این حزب یک حزب غیرعراقی است. خلیل توضیح داد که دولت فدرال در مورد اجرای توافقنامه سنجار که در سطح بین‌المللی حمایت می‌شود جدی است و خاطرنشان کرد که کلید عادی سازی در تامین امنیت برای بازگشت آوارگان و ارائه خدمات نهفته است. به گفته او، پ ک ک از ترک منطقه سنجار امتناع می‌کند و ترکیه هر از چندگاهی حملاتی را علیه جنگجویان خود انجام می‌دهد که ترس آوارگان برای بازگشت را افزایش می‌دهد.
برخی منابع عراقی باتوجه به فضای امنیتی که در سنجار وجود دارد معتقدند که اگر دولت مرکزی برای ایجاد امنیت در این شهر وارد عمل شود، درگیری با پ ک ک و متحدانش شروع خواهد شد و وضعیت به مراتب بدتر خواهد شد. به گفته این منابع، عناصر پ ک ک از ماه‌های پیش خود را برای درگیری با ارتش عراق و نیروهای حشدالشعبی آماده کرده‌اند. بر این اساس، حزب کارگران کردستان چندین ماه است که برای حفر تونل در کوه‌های سنجار تلاش می‌کند، گویی برای تحمیل حضور خود و عدم ترک خاک عراق آماده می‌شود.
گروه پ ک ک که در سودای تجزیه‌طلبی و تشکیل دولت مدنظر خود است و در این مورد دست کمی از تروریستهای داعش ندارد و حضور عناصر این گروه تروریستی در اقلیم کردستان، یکی از موانع دافعه برای بازگشت آوارگان ایزدی و برقراری امنیت است. با اینکه دولت عراق بارها از رهبران اقلیم خواسته تا فعالیت این گروههای تجزیه طلب را محدود کند اما اربیل وقعی به این درخواستها نمی‌نهد و به عبارتی دست پ ک ک و دیگر گروههای تجزیه طلب کرد را بازگذاشته است. تا جایی که حتی اقداماتی را علیه امنیت ملی ایران انجام می‌دهند که خشم مقامات ایرانی را در پی داشته است.
اهمیت کوهستان‌های سنجار در این است که هر نیرویی که سیطره خود بر این منطقه را تکمیل کند می‌تواند بر مناطق جنوب و جنوب شرقی نظیر تلعفر و موصل مسلط شود. همچنین، سیطره بر سنجار به این معنی است که می‌تواند قبضه امنیتی بر بخش وسیعی از مرزهای عراق و سوریه از ربیعه گرفته تا مرزهای الانبار شمالی را تثبیت کند. به هیمن خاطر پس از نابودی داعش، گروهک‌های تروریستی همانند پ ک ک بر آن چشم دوخته‌اند و با توجه به اینکه مقامات اقلیم هم چشم خود را به روی جنایات این گروه ترورویستی بسته‌اند، به راحتی در سنجار و اطراف آن جولان می‌دهند.
بهانه‌ای برای اشغالگری ترکیه
باتوجه به اینکه دولت ترکیه پ ک ک را بزرگترین تهدید برای امنیت ملی خود می‌داند، در یک دهه گذشته به این بهانه در مناطق شمالی عراق سنگر گرفته و بخشهایی از آنرا تحت اشغال خود درآورده است. بنابراین تا زمانی که پ ک ک در خاک اقلیم جولان می‌دهد، بهانه برای ترکیه هم وجود دارد تا همچنان به اشغالگری در خاک عراق ادامه دهد و این مسئله در دو سال گذشته به بزرگترین چالش امنیتی برای دولت مرکزی تبدیل شده است که حملات ترکیه را نقض تمامیت ارضی خود می‌داند. حملات ارتش ترکیه به قدری افزایش یافته که گروههای حشدالشعبی هشدار داده‌اند که آنکارا هر چه سریعتر نیروهایش را از عراق خارج کند وگرنه برای بیرون راندن آنها به زور متوسل خواهند شد و چندین بار حملات پهپادی هم به پایگاههای غیرقانونی ترکیه انجام شده است.
چالش مهم دیگر در سنجار آنگونه که مقامات سابق کرد گفته‌اند، حضور همزمان دو دولت محلی بر این شهر است که یکی از آنها توسط مقامات دولت فدرال منصوب شده و دومی دولت منتخب است که تجارت خود را از استان دهوک انجام می‌دهد. این ضرب‌المثل معروف وجود دارد که «دو پادشاه در یک اقلیم نمی‌گنجد» و در سنجار هم وجود دو دولت موازی هم نه تنها ثبات به ارمغان نخواهد آورد بلکه به تشدید تنشهای امنیتی منجر می‌شود. شروع تنشهای داخلی در سنجار، علاوه بر اینکه راه بازگشت دهها هزار آواره را مسدود می‌کند بلکه به آواره شدن هزاران نفر دیگر هم منجر خواهد شد و می‌تواند معظلات سیاسی بزرگی را ایجاد کند. از اینرو، باتوجه به مشکلات فزاینده مردم سنجار، بهترین راهکار حل اختلافات دولت مرکزی و اقلیم و افزایش همکاری‌های امنیتی برای بازگرداندن آوارگان هستند.
ایزدی‌های سنجار که به لحاظ قومیتی نزدیک به کردها هستند، می‌طلبد که رهبران اقلیم جاه‌طلبی خود را کنار گذاشته و با بغداد بر سر این مسئله همکاری کنند، باتوجه به تجارب نیروهای حشد الشعبی در مبارزه با تروریستها، در صورت موافقت اربیل برای ورود این نیروها به سنجار، در مدت کوتاهی طومار گروههای تجزیه طلب پ ک ک برچیده شده و با برقراری امنیت راه برای بازگشت آوارگان نیز فراهم خواهد شد و از طرفی، هر گونه بهانه تراشی توسط مقامات ترکیه هم از بین خواهد رفت و عراق باثبات‌تر از قبل خواهد شد.
