در بحبوحه تنشهای روسیه و غرب بر سر بحران اوکراین، پوتین متحدانش را در چارچوب سازمان پیمان امنیت جمعی گردهم جمع کرد تا همکاریهای امنیتی و دفاعی بین اعضا را تقویت کرده و نشان دهد که مسکو متحدانش را رها نکرده است.
الوقت- نشست رهبران سازمان پیمان امنیت دسته جمعی در حالی روز جمعه به کار خود پایان داد که از یکسو منطقه آسیای مرکزی تحت تأثیر شرایط جنگ در اوکراین و تشدید رقابت میان روسیه و غرب با چالش‌های پیش‌بینی نشده‌ای مواجه است و از طرف دیگر ناتوانی این سازمان در کنترل بحران‌های داخلی همانند جنگ قره‌باغ آن را به سمت واگرایی سوق می‌دهد. این درحالی است که پوتین رئیس جمهور روسیه در شرایط تلاش‌های گسترده غرب برای منزوی کردن مسکو در سطح بین المللی مطمئناً به حفظ و ارتقا مشارکت در مجوعه‌های امنیتی و اقتصادی و سیاسی منطقه‌ای و بین المللی بویژه در کشورهای خارج نزدیک (آسیای مرکزی) همانند سازمان امنیت جمعی و یا اتحادیه اقتصادی اوراسیا چشم دوخته است. سازمان‌هایی که عمدتاً با ابتکار عمل و تحت رهبری روسیه تشکیل و گسترش یافته‌اند و هدف نهایی آن تقویت همگرایی منطقه‌ای و جلوگیری از مداخلات غرب در مسائل آسیای مرکزی با رفع نیازمندی‌های این کشورها در حوزه‌های امنیتی، نظامی، اقتصادی می‌باشد.
در این میان رهبران شش کشور سازمان پیمان امنیت دسته جمعی روز چهارشنبه در ایروان پایتخت ارمنستان دور هم جمع شدند تا مواضع خود را هماهنگ کرده و ابتکارهای جدید را برای مقابله با چالش‌های موجود اتخاذ کنند.
حضور معنادار پوتین در این نشست، آنهم پس از آنکه رئیس جمهور روسیه در ماههای سفرهای خارجی کمی داشته و حتی از حضور در نشست سران جی 20 خودداری کرد شاید بیانگر اهمیت و ضرورت مقابله با چالش‌های موجود در این سازمان باشد. او در نشست ایروان گفت که «کار سازمان پیمان امنیت جمعی بی‌عیب نیست، اما همچنان به دفاع از منافع ملی کشورهای عضو کمک می‌کند.»
سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی یکی از سازمانهای فعال رزمی و چندمنظوره در حوزه آسیای مرکزی و قفقاز است. ارمنستان، روسیه، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان اعضای این سازمان دفاعی هستند. پس از فروپاشی شوروی سابق، توان سیاسی و اقتصادی و نظامی روسیه به طور قابل توجهی کاهش یافت و به همین منظور رهبران مسکو برای اینکه جایگاه قبلی خود را در مقابل آمریکا و غرب از دست ندهند پیمان امنیت جمعی را تاسیس کردند تا جمهوریهای سابق شوروی را همچنان در مدار خود نگهدارند. زیرا این نگرانی وجود داشت که به دلیل موقعیت برتر غرب در مقابل مسکو، جمهوریهای تازه تاسیس به سمت آمریکا متمایل شوند و این تهدیدی برای امنیت و منافع روسیه بود.
کمک‌های مشترک سازمان پیمان امنیت دسته جمعی به ارمنستان، بررسی وضعیت نظامی و سیاسی در حوزه‌های امنیت جمعی، سیاست خارجی، همکاریهای نظامی و ضد تروریستی در چارچوب سازمان پیمان امنیت جمعی و اقداماتی برای تقویت سیستم امنیت جمعی و مشخص کردن بودجه سال آینده این سازمان در دستور کار این نشست قرار داشت. همچنین، ریاست دوره‌ای سازمان پیمان امنیت دسته جمعی به صورت چرخشی از ارمنستان به بلاروس منتقل شد. این نشست در شرایطی برگزار شد که بحران اوکراین و تنش در قفقاز جنوبی در ماههای اخیر بر آن سایه انداخته بود. این نشست اضطراری به درخواست ارمنستان در بحبوحه تشدید تنشها در قفقاز جنوبی انجام شد تا شاید راهکاری برای حل این بحران پیدا کنند.
ارمنستان عضو ناراضی
هر چند کشورهای عضو پیمان امنیت جمعی سعی دارند همکاری‌ها بین خود را افزایش دهند اما در این میان برخی اعضا از مواضع سازمان رضایت ندارند.
نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان که از اقدامات این سازمان در ارتباط با بحران قره باغ دل خوشی ندارد، بیانیه پایانی این نشست را امضا نکرد و نشان داد که همه اعضا موضع یکسانی ندارند. پاشینیان گفت، ناامیدکننده است که عضویت ایروان در سازمان پیمان امنیت جمعی، باکو را از آنچه او اقدامات تهاجمی خواند، بازنداشت. پاشینیان تاکید کرد که ایروان از سازمان پیمان امنیت جمعی انتظار دارد اقدامات سیاسی و دیپلماتیک لازم با آذربایجان با هدف خروج فوری و بدون قید و شرط نیروهای نظامی این کشور از خاک ارمنستان انجام دهد. نخست وزیر ارمنستان گفت، من معتقد نیستم که بیانیه شورای امنیت جمعی سازمان پیمان امنیت جمعی و سند اقدام مشترک برای کمک به ارمنستان به اندازه کافی نهایی شده باشد و آمادگی امضای این اسناد را ندارم.
به نظر مقامات ایروان، بحران قره‌باغ آزمونی برای سازمان پیمان امنیت جمعی است تا نشان دهد که در صورت مواقع بحرانی، آیا می‌توانند به این سازمان نظامی اعتماد کنند.
مقامات ارمنی بارها گفته‌اند پیمان امنیت جمعی در واکنش جدی نسبت به بحران قره باغ شکست خورده است و از این مسئله ابراز نارضایتی کرده‌اند. ارمنستان انتظار داشت تا همان اقدامی که این ائتلاف نظامی در قزاقستان انجام داد و نیروهایش را وارد کرد در بحران قره باغ هم چنین اقدامی را اجرا و از ایروان در مقابل باکو حمایت می‌کرد. ایروان پس از جنگ در مرز ارمنستان و آذربایجان در ماه سپتامبر به روسیه و پیمان امنیت جمعی برای کمک نظامی متوسل شد اما این پیمان موضع خاصی نگرفت. با وجود آن که دولت ارمنستان در زمینه همکاری با روسیه و مشارکت در طرح‌های مشترک این کشور فعال است، اما در طول دو سال گذشته روسیه نتوانسته است پاسخ مثبت و سازنده‌ای به مقام‌های ارمنی در ارتباط با اشغال بخش‌هایی از اراضی ارمنستان توسط جمهوری آذربایجان ارائه کند همین مسئله رهبران ایروان را بر سر دوراهی ماندن و یا خروج از پیمان امنیت جمعی قرار داده است.
به همین منظور، ولادیمیر پوتین، ابراز امیدواری کرد که تلاش‌های آذربایجان و ارمنستان برای دستیابی به توافق در مورد تحدید حدود مرزها و مسائل بشردوستانه، راه را برای معاهده صلح بین آنها هموار کند. پوتین تصریح کرد، تنها از طریق اجرای مستمر توافق‌نامه‌ها در مورد تحدید حدود مرزها، رفع انسداد ارتباطات حمل‌ونقل و حل مشکلات بشردوستانه، می‌توان به عادی‌سازی پایدار روابط بین ارمنستان و آذربایجان دست یافت. همچنین در پی امتناع پاشینیان از امضای بیانیه پایانی، پوتین برای دلجویی دیدار دوجانبه‌ای با او برگزار کرد تا حمایتهای این سازمان و مسکو را از امنیت این کشور ابراز کند.
کار سخت پوتین برای اعتمادسازی در ائتلاف
اینکه روسیه تا چه حد توانسته در چارچوب ائتلاف تحت رهبری خود، دیگر اعضا را راضی نگه دارد جای بحث دارد. اما این واقعیت مسلم است که روسیه تا به حال با بحرانی مانند اوکراین مواجه نشده بود و تصور نمی‌کرد روزی تا این درجه از رویارویی با ناتو درگیر شود و به همین خاطر تلاشی برای تقویت پیمان امنیت جمعی نکرده بود و سعی داشت تا همچنان قدرت مطلق در منطقه باشد و به عنوان برادر بزرگ برای دیگر جمهوریها تصمیم گیری کند. اما جنگ اوکراین تغییرات زیادی را در سیاستهای مسکو و دولتهای منطقه ایجاد کرده است و نقش کشورهای هر چند ضعیف هم در این بحران تعیین کننده بود، لذا جمهوری آسیای مرکزی و قفقاز هم برای رسیدن مسکو به هدفش که همان ایجاد نظام چدقطبی می‌توانند کمک شایانی بکنند. بنابراین، پوتین سعی دارد ضعف‌هایی که مسکو در گذشته داشته است را جبران کرده و نظر متحدانش را جلب کند و از اینرو، در آینده تلاش مضاعفی خواهد کرد تا همه دوستانش را در جبهه شرق نگه دارد. اینکه پوتین کمک به قزاقستان را به عنوان ماموریت موفقیت‌آمیز فرامرزی پیمان امنیت جمعی یادآوری می‌کند، به این خاطر بود که متحدانش را امیدوار کند که در صورت بروز مشکل برای سایر اعضا هم این ائتلاف به کمکشان خواهد آمد. هر چند پوتین و دیگر مقامات کرملین هم بارها اعلام کرده‌اند که حضور آنها در اوکراین برای جلوگیری از توسعه شرقی ناتو و از بین بردن سایه تهدیدات غرب از سر جمهوریهای اوراسیا است.
در ابتدای بحران اوکراین مقامات آسیای مرکزی و قفقاز موضع محتاطانه در پیش گرفتند و از این واهمه داشتند که در صورت موضع گیری تند و اعلام حمایت قاطع از روسیه با تحریم‌های غرب مواجه شوند. از طرف دیگر مسئله مناقشات مرزی میان روسیه و اوکراین، که به جنگ و جدایی بخشی از خاک اوکراین انجامیده، مسئله ای است که این کشورها نیز با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. اما مقامات کرملین تلاش دارند تا این اطمینان خاطر را بدهند که تهدیدی در آینده متوجه کشورهای متحد همسایه در آسیای مرکزی نخواهد بود. این امر موجب شده تا کشورهای عضو پیمان دسته جمعی به مرور مواضع حمایتی پررنگ تری در قبال عملیات روسیه در اوکراین و علیه اقدامات تنش‌آفرین ناتو و آمریکا اتخاذ کنند. در واقع پوتین که در ماجرای جنگ اوکراین به دنبال تثبیت جایگاه تعیین کننده روسیه در نظام بین المللی در حال گذار کنونی است که به سمت چند قطبی شدن پیش می‌رود، تقویت سازمانهای منطقه‌ای در این مرحله را ضروری یافته است. برگزاری نشستهای مهم منطقه‌ای مانند، نشست سازمان همکاری شانگهای، اجلاس سیکا، رژیم حقوقی دریای خزر همگی برای توسعه مناسبات مسکو و کشورهای منطقه بود تا بتوانند جبهه خود در مقابل آمریکا و اروپا را تقویت کنند.
روسیه تامین ۷۰ درصد از کل بودجه سازمان پیمان امنیت دسته جمعی را به عهده گرفته است و شاید یکی از دلایلی اصلی اینکه این سازمان در سه دهه گذشته چندان موفقیتی نداشته است به خاطر این باشد که دیگر کشورها تعهدات کمتری را در این پیمان نظامی برعهده گرفته‌اند و بسیاری از هزینه‌های روی دوش مسکو قرار دارد. مسکو برای اینکه بتواند این سازمان نظامی را قویتر از قبل کند باید جمهوریهای دیگر را نیز وادار کند تا تعهدات بیشتری را متقبل شوند، زیرا مقامات کرملین بر این باورند که روابط روسیه و غرب دیگر به دوران قبل برنمی‌گردد و لذا سعی دارند همه سازمانهای اقتصادی و نظامی منطقه‌ای را تقویت کنند. همچنانکه، استانیسلاو زاس، دبیرکل سازمان پیمان امنیت جمعی بر ضرورت تقویت توان نظامی این سازمان، تاکید کرد و گفت که در شرایط کنونی وضعیت نظامی و سیاسی، تقویت مولفه نظامی سازمان پیمان امنیت جمعی ضروری است. بنابر سخنان زاس، در دوره آتی چندین تمرینات تاکتیکی ویژه نیروهای جمعی سازمان پیمان امنیت جمعی از جمله در زمینه حفظ صلح، مقابله با تروریسم و واکنش در برابر شرایط بحرانی و اضطراری در دستور کار است.
برنامه‌های جدیدی که پیمان امنیت جمعی در دستور کار دارد، با هدف آمادگی نیروهای نظامی اعضا برای مقابله با تهدیداتی است که امکان دارد از خارج به آنها تحمیل شود. نارضایتی ارمنستان از عملکرد این سازمان، نشان می‌دهد که پوتین نتوانسته است نظر متحدانش را نسبت به موفقیت پیمان امنیت جمعی جلب کند و ممکن است ارمنستان هم مسیری مشابه گرجستان، جمهوری آذربایجان و ازبکستان که در گذشته از این پیمان نظامی خارج شدند، در پیش بگیرد. بنابراین، روسیه کاری سخت دارد تا همچنان این اعضا را در اردوگاه خود حفظ کند و ناگزیر است با افزایش همکاری در عرصه نظامی و اقتصادی با جمهوریهای اوراسیا این کشورها را نسبت به حمایتهای خود در آینده مطمئن کند.
