پایگاه تحلیلی الوقت- نشست تخصصی «تاثیر ژئوپلتیکی دالان زنگزور بر ایران» در مورخه ۸ آبان ۱۴۰۱ در موسسه مطالعات راهبردی اندیشه سازان نور برگزار گردید. در این نشست آقایان دکتر فیروز دولت آبادی سفیر سابق ایران در ترکیه و کارشناس حوزه اوراسیا ، دکتر برهان حشمتی کارشناس ارشد حوزه قفقاز جنوبی، آقای محمدرضا دماوندی کارشناس حوزه قفقاز جنوبی و آقای اسدالله سلیمانی کارشناس حوزه قفقاز جنوبی حضور پیدا کردند. در این نشست حاضران جلسه تحلیلی بر تحولات میدانی میان آذربایجان و ارمنستان ارائه نموده، و به بررسی سناریوهای محتمل احداث کریدور زنگزور و تاثیرات آن بر جمهوری اسلامی ایران پرداختند.
برهان حشمتی: ایران باید به ارمنستان توجه بیشتری داشته باشد
در این نشست، برهان حشمتی برنامه جمهوری آذربایجان در ساخت کریدور جنوب ارمنستان را به دو دسته تقسیم بندی کرد و گفت: به نظر می رسد که جمهوری آذربایجان یک هدف حداکثری و حداقلی را در جنوب ارمنستان دنبال می کند. هدف حداکثری باکو تصرف نوار مرز جنوب ارمنستان برای ساخت کریدور موردنظرش است و هدف حداقلی در ساخت یک جاده و مسیر ارتباطی است. با توجه به نشست اخیر رهبران باکو و ارمنستان در پراگ به میزبانی اتحادیه اروپا، الهام علی اف از خواسته حداکثری گذشته خود عقب نشینی کرده و اکنون به ساخت جاده و مسیر ارتباطی در مرز جنوبی ارمنستان برای اتصال سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان به نخجوان رضایت داده است.
حشمتی در ادامه با اشاره به واکنش جمهوری اسلامی ایران در برابر موضوع ساخت کریدور زنگزور گفت: برگزاری مانورهای نظامی ایران، عزم جمهوری آذربایجان و ترکیه را برای اجرایی کردن این دالان از طریق مذاکره با روسیه جزم کرده است و حتی ممکن است از طریق اقدام نظامی اهداف خود را دنبال کنند. آنها منتظر فرصت مناسب در منطقه برای اجرایی کردن اهداف خود هستند. شاید انجام حداقلی کریدور شامل جاده و راه آهن دست ایران را برای اقدام نظامی باز نگذارد، اما انجام کریدور حداکثری با واکنش و اهرم نظامی ایران روبرو خواهد شد. در عین حال تنها اهرم سیاسی ایران در این زمینه ارمنستان است و ایران باید اهرم ارمنستان را در نظر داشته باشد.
حشمتی به این مسئله نیز اشاره کرد که چه راه و چه دالان دارای هدف گذاری واحدی است و این طرح کلانی است که هدفش بدنبال تغییرات ژئوپلیتیک در منطقه است. حشمتی افزود: فرقی نمی کند که در جنوب ارمنستان راه باز شود یا دالان باشد. هر اقدامی صورت گیرد، هدف گذاری‌های گسترده تری دارد و حتی اگر راه هم باز شود، باز به ضرر جمهوری اسلامی ایران خواهد بود. چون هم دسترسی نخجوان از طریق ایران از بین می رود و هم تاثیرات ژئوپلیتیکی عمیقی خواهد داشت.
کارشناس مسائل جممهوری آذربایجان همچنین گفت: در مورد دالان مجموعه غرب خواستار این دالان هستند و اسم دیگر این دالان تورانی-ناتو است و صهیونیست‌ها و ترکیه و اروپا بدنبال این دالان و حامی اجرای آن هستند. روسیه می خواهد راه باز شود و از طریق جمهوری اذربایجان به ارمنستان دسترسی راحت تری داشته باشد. راهکار ایران برای ممانعت از این وضعیت این است که روس‌ها را متقاعد کند که این دالان تبعات خطرناکی برای آنها هم خواهد داشت. حمایت آمریکا از ارمنستان ظاهری است و آمریکا نیز از دالان حمایت می کند. باید بین رقابت غرب و روسیه در مناقشه قفقاز، ما هم باید بازی خود را داشته باشیم و روس‌ها را متقاعد کنیم که اقدامی نکنند که در منطقه مناسب نباشد. در موضوع دالان ایران باید به لحاظ فکری به روس‌ها بقبولاند که این دالان آینده خوبی نخواهد داشت. این دالان در حد راه احتمال اجرایی شدن را دارد و اگر به ارمنستان پول تزریق شود، پاشینیان هم آمادگی اجرا شدن این دالان را خواهد داشت. اگر ما بتوانیم با ارمنستان توافق نظامی داشته باشیم، می توانیم عملیات نظامی را انجام دهیم. دولت هم دنبال توافق و قرارداد برای مشروعیت عملیات نظامی در ارمنستان است، اما هنوز توافقی بدست نیامده است.
سلیمانی: باید برای بدترین سناریوها آماده باشیم
از دیگر کارشناسان حاضر در این نشست، اسدالله سلیمانی، کارشناس قفقاز جنوبی بود که سابقه آثار متعددی را در کارنامه علمی و دیپلماتیک خود در ارتباط با این حوزه دارد. سلیمانی درباره ساخت دالان زنگزور گفت: اختلاف آذربایجان و ارمنستان در مسئله زنگزور بیشتر یک بازیچه ظاهری است و بحث اصلی موضوع تغییر مرزهاست. این تغییر مرزها چه در عراق و چه در هر جای دیگری در منطقه منجر به فروپاشی کل منطقه خواهد شد و این همان چیزی است که غرب بدنبال آن است و هدف آنها هم جلوگیری از اتحاد روسیه و چین و ایران است. فروپاشی نظم موجود در خاورمیانه هدف اصلی تغییر مرزها در هر جای منطقه است و الان بهترین بازیکن برای غرب الهام علی اف است. معمار اصلی تغییر مرزها در منطقه نیز انگلیس است و در دوره رضاخان هم با تشویق انگلیسی‌ها باریکه ای از شمال ایران به ترکیه واگذار شد.
این کارشناس مسائل منطقه در ادامه با ارائه چند پیشنهاد گفت: در شرایط فعلی چند کار از سوی ایران باید همزمان صورت گیرد:
از نظر سیاسی ما باید در همه مکانیزم‌های حل مناقشه جمهوری آذربایجان و ارمنستان حضور داشته باشیم چه در قالب 3+3 چه در قالب مسکو چه در قالب اتحادیه اروپا. ما باید در همه مکانیسم‌ها حضور داشته باشیم و این حضور خودش خاصیت بازدارندگی دارد و حواشی این مکانیسم‌ها و حضور در آنها مهم است. ابعاد مختلف تهدیدات در حاشیه‌ها است و دستگاه‌های سیاسی و امنیتی باید در مکانیسم‌ها حضور داشته باشند.
ما باید برای شرایط بدتر هم آماده باشیم. در جریان جنگ تحولات اخیر، غرب به اوکراین خیانت کرد و موجب ورود نظامی روسیه در اوکراین شد، ورود نظامی روسیه به اوکراین یک مثال است تا بگویم که تغییر مرزها در جهان همچنان صورت می گیرد. آمریکا بدنبال به هم خوردن نظم کشورهاست تا بتواند نظم موردنظر خود را اعمال کنند. زلنسکی نیز نظام مافیایی موردنظر آمریکا و غرب را ایجاد خواهد کرد تا غربی‌ها بتوانند اهداف خود را در اوکراین دنبال کنند. ما باید در بعد رسانه ای قدرتمند باشیم تا بتوانیم واقعیت‌های جمهوری اسلامی را با زبان‌های مختلف به دیگر کشورها ارائه دهیم. ما باید آمادگی لازم را در میان مردم جمهوری آذربایجان نیز ایجاد کنیم. روسیه در اوکراین عملیات نظامی انجام داد و شرق اوکراین را تحت کنترل گرفت؛ ترکیه شمال قبرس را جمهوری ترک نشین ایجاد کرد و ایران هم باید همین آمادگی و همین روش را برای جمهوری آذربایجان داشته باشد. باید مردم جمهوری آذربایجان را برای این شرایط آماده کنیم. حتی ارمنستان را هم برای این شرایط باید آماده کنیم.
در موضوع حقوقی نیز بحث بررسی معاهده‌های تاریخی زمان جنگ‌های قاجار نیز مهم است. ما باید از نظر حقوقی بررسی کنیم که این کشورها شامل جمهوری آذربایجان و ارمنستان و... تحت اجاره 100 ساله واگذار شده و اکنون می توانیم ادعای بازگرداندن آنها را داشته باشیم. در برجام براساس نرم‌های قانونی اقدام کردیم و آمریکا نتوانست در موضوع برجام از نظر حقوقی علیه ما ائتلاف سازی کند. لذا باید تیم حقوقی و کارشناسی تشکیل دهیم و موضوع حقوقی الحاق برخی از مناطق جداشده از ایران در این منطقه را از نظر حقوقی بررسی کنیم. لذا آماده سازی تیم حقوقی در داخل برای اهداف مان بسیار مهم است. همچنین آماده سازی برای اقدام سخت، مهم است و اگر ما برای این گونه اقدامات سخت آماده نباشیم، قطعا در منطقه مشکل خواهیم داشت. حضور کنونی ما در شانگهای مهم است و می توانیم یارگیری در نظام بین الملل را از طریق شانگهای دنبال کنیم.
سلیمانی در ادامه همچنین افزود: الان البته دیگر صحبتی از کریدور نیست، بلکه موضوع راه در ارمنستان است و جمهوری آذربایجان در آخرین جلسه پراگ از خواسته خود عقب نشینی کرد و به ایجاد راه رضایت داد. راه به نفع ایران هم است و براساس نرم‌های بین المللی موردنظر ماست و ایجاد این راه در جنوب ارمنستان راه آهن ما هم در غرب دریای خزر توسعه خواهد داد.
درباره آینده دالان زنگزور هم سلیمانی گفت: آینده دالان بستگی به تحرک و هوشمندی ما دارد. همه چیز بستگی به منافع دارد و همه کشورها تابع منافع هستند. ما باید ببنیم که می توانیم در این تناقضات دنبال منافع خود باشیم؟ همه این موارد بستگی به تحرک ما دارد. ما می توانیم و ابزارهای دخالت برای تغییر را داریم، قطعا آنها بدنبال آن هستند که دالان احداث شود. انگلیس و غرب همگی بدنبال این دالان هستند. این دالان معادلات جهانی را تغییر می دهد و فقط به تصمیم ارمنستان و جمهوری آذربایجان بستگی ندارد، بلکه بازیگران و طراحان جهانی بدنبال اجرای این دالان هستند. ما باید به طرف مقابل بفهمانیم که این دالان باید با تامین منافع ما اتفاق بیافتد و باید فعال باشیم و هوشمندی در این تحولات حرف اول را می زند. نمی توان همه چیز را موکول به کار نظامی کرد و باید لایه‌های مختلفی داشته باشیم. بعد راهبردی این دالان بسیار مهمتر است و باید بعد راهبردی و معادلات جهانی را وارد قضیه کنیم تا بتوانیم چین و روسیه را وارد بازی و مسئله کنیم.
دماوندی: کریدور زنگزور نقشه ای انگلیسی مربوط به قرن نوزدهم است
دماوندی از دیگر کارشناسان حاضر در این نشست بود و دالان زنگزور را طرحی تاریخی از سوی انگلیسی‌ها عنوان کرد که سالهاست برای عملی ساختن آن طرح و برنامه داشته اند. دماوندی در این ارتباط گفت: ما در تاریخ 150 ساله خود می بینیم که اواخر قرن 19 یعنی 1870 ایده جهان ترک توسط چند انگلیسی یهودی تبار در مجارستان و رومانی ساخته می شود. در آن زمان شاید این ایده ناشناخته بود، اما این عنوان پله پله ساخته و پرداخته شد و تا زمان فروپاشی عثمانی و روی کارآمدن آتاتورک ادامه داشته است. وقتی در دوره رضاشاه در ایران موضوع واگذاری قره سو و آرارات کوچک به ترکیه مطرح می شود، این جای سوال است در حالی که آن زمان ترکیه با شوروی مرز داشته است، پس وصل شدن ترکیه به منطقه نخجوان به عنوان بخشی از شوروی سابق چه توجیهی داشته است؟ در واقع انگلیسی‌ها می دانستند که زمانی شوروی نخواهد بود و در آن زمان اتصال ترکیه به نخجوان را ضروری می دانستند. سرلشکر ارفع می گوید وقتی موضوع الحاق قره سو و آرارات به ترکیه مطرح شد، با نقشه به رضاخان خواستم بفهمانم که این کار را نکند، اما رضاخان می گوید برای دوستی با همسایه مان، این منطقه کوچک اهمیتی نخواهد داشت. کاردار وقت ایران در فرانسه هم با این موضوع مخالفت می کند.
دماوندی همچنین در ادامه گفت: ما در سال 1991 یک اشباه تاریخی کردیم و عنوان کشوری بنام جمهوری آذربایجان را پذیرفتیم. موضوع جهان ترک یک موضوع جدید نیست و انگلیسی‌ها این را گام به گام از قرن نوزدهم تا امروز کشانده اند. کریدور زنگزور هم هنوز تمام نشده و انگلیسی‌ها عملی شدن این دالان را دنبال می کنند. بنابراین این‌ها بدنبال شکل گیری جهان ترک هستند و الان این جهان ترک یک مانع 35 کیلومتری دارد و این‌ها به راه اکتفا نخواهند کرد و موافق حضور ایست و بازرسی ارمنی در این مسیر هم نیستند. غرب و ترکیه بدنبال راهی هستند که کامل در اختیار خودشان باشد. بعضی‌ها هم می گویند کریدور یک تصور استف اما کریدور یک موضوع واقعی است. ایده جهان ترک فقط به اردوغان بستگی ندارد و هرکسی جانشین اردوغان شود، نقشه جهان ترک را دنبال خواهد کرد، چون ایده جهان ترک، فشار مضاعف بر ایران را خواهد داشت.
کارشناس مسائل منطقه همچنین افزود: یک واقعیت میدانی در ارمنستان وجود دارد به این معنا که پاشینیان از نقطه ضعف فساد در کشورش استفاده و خودش را بالا کشید. انتخابات پارلمانی اخیر ارمنستان هم نشان داد که برای مردم ارمنستان موضوع قره باغ چندان موضوعیت زیادی ندارد، چون مردم ارمنستان از جنگ خسته هستند و باز هم در انتخابات اخیر به حزب پاشینیان رای دادند. مردم ارمنستان خواهان بهبود اوضاع اقتصادی شان هستند و حتی خواستار عادی سازی روابط اقتصادی شان با ترکیه هستند.
دماوندی سخنانش را با طرح یک سوال ادامه داد و گفت: الان ما چکار باید بکنیم؟ اگر هزینه‌هایی را درگذشته می کردیم که نکردیم، امروز مجبور به صرف هزینه بیشتر نبودیم. ما در 1991 نباید اسم جمهوری آذربایجان را بپذیریم که متاسفانه پذیرفتیم. ما باید اتوبان ارمنستان تبریز و نوردوز را سریع عملیاتی کنیم. این اتوبان در سال 1389 کلنگ زنی شد، 200 کیلومتر دارد و 50 کیلومترش باقی مانده. قرار بود 5 ساله تمام شود، اما هنوز تمام نشده و عملیاتی کردن این اتوبان حیاتی است. این اتوبان منافع زیادی دارد که یکی از آن تکمیل کریدور شمال جنوب است. لذا الزام دولت به تکمیل این اتوبان مهم است.
نکته دوم این که کریدور جنوب به شمال از مرز ایران به سمت گرجستان نزدیک به سی سال است که می خواهد ساخته شود، اما قسمت‌های شمالی آن که از نظر فنی مهم است و شامل تونل‌های کاجران و پل های مربوطه است هنوز ساخته نشده و این بسیار مهم است. سرلشکر باقری در سال 1380 در رساله دکترا خود گفته است که اگر ایران می خواهد دست برتر باشد، باید تونل‌های کاجران در ارمنستان را اجرا کند.
نکته سوم افتتاح دیرهنگام کنسولگری ایران در قاپان بود. اما باید کنسولگری ارمنستان در تبریز را هرچه زودتر ایجاد کنیم. لذا زمانش الان است و این کنسولگری در محدوده کنسولگری ترکیه و اذربایجان در تبریز باید مستقر شود.
بعد این که باید محدودیت انتقاد از جمهوری آذربایجان در رسانه‌های جمهوری اسلامی ایران برداشته شود. باید اجازه داده شود که در رسانه‌های ایران امکان نقد و انتقاد از جمهوری آذربایجان فراهم شود. همه مقامات بلند پایه و حتی دون پایه باکو علیه ایران صحبت می کنند و موضع گیری می کنند، چرا در جمهوری اسلامی ایران نمی توان به انتقادات مقامات باکو پاسخ داد؟
دماوندی در پایان گفت: بعد از جنگ‌های 2020، موضوع کریدور صلح مطرح شد. طرح این کریدور عامدانه و عالمانه بود و برای این روزها مطرح شد. اگر می خواهند راه ارتباطی برقرار کنند، چه اشکالی دارد که در فضایی دیگری انجام شود، ما باید روی کریدور صلح با مشارکت ایران تاکید و تکیه کنیم.
دولت آبادی: راه و انرژی ، دو موضوع کلیدی ایران در قفقاز
دولت آبادی، کارشناس مسائل امنیتی قفقاز نیز در این نشست به طرح تجارب دیپلماتیک خود در دوره فعالیت در حوزه قفقاز پرداخت و گفت: آقامحمدخان هنوز کامل به کشور مسلط نبود، که گرجستان را گرفت. تمام شاه‌های صفویه و قاجار روی این قره باغ حساس بودند و ولیعهد را همیشه در تبریز مستقر می کردند. تا سیاست خارجی توجه جدی به قفقاز نداشته باشد، ما به نتیجه نخواهیم رسید. قفقاز جنوبی راه مهم تنفس سیاسی ماست. انسداد سیاسی در این منطقه، باعث انسداد سیاسی منطقه ای ما خواهد شد. قفقاز جنوبی اگر مسدود شود، دست ما از حوزه‌های امنیت ملی روسیه نیز کوتاه خواهد شد. لذا سیاست خارجی ما باید به قفقاز توجه کند.
دولت آبادی نکته دوم خود را این گونه بیان کرد: نکته مهم این که ساختار امنیت ملی ما باید تعمیق شود و با کمک قدرت نظامی سیاست خارجی ما باید به پیش رود. سیاست خارجی موفقیت‌هایش در گرو پیوند با بخش نظامی است. این همه پایگاه آمریکایی در منطقه برای چیست؟ سیاست خارجی آمریکا بعد از سلطه نظامی دنبال می شود. دومین مسئله مهم، پیوند نظامی و سیاسی در سیاست خارجی است. نظریه های گوناگون هم می گوید منافع ملی آمریکا زمانی تامین می شود که قدرت نظامی به ژئوپلتیک پیوند بخورد. نیروی نظامی در دل حاکمیت یک پایگاه می زند و قدرت خود را با سیاسیون تبادل می کند. هنوز آمریکا بابت لشکر کشی به عراق نفت را با 20 درصد تخفیف خریداری می کند.
دولت آبادی در ادامه گفت: در ارمنستان ما دو حوزه مهم داریم: راه و انرژی. اتوبان نیمه تمام تبریز ارمنستان باید به سرعت ساخته شود و در بدترین حالت 75 میلیون دلار هزینه خواهد داشت. دومین مسئله انرژی است. انتقال نفت آذربایجان به مدیترانه در هر بشکه شاید 14 تا 15 دلار برای باکو هزینه داشته باشد، اما اگر این نفت را به ایران بفروشد، سود بیشتری نصیب باکو می شود، ما هم برای پالایشگاه‌های نفت شمال غرب کشور به این نفت‌ها احتیاج داریم و می توانیم نفت از جمهوری آذربایجان خریداری کنیم تا پیوند انرژی و اقتصادی مهمی برقرار کنیم. پس راه و انرژی حتما باید شکل گیرد. ما می توانیم تا 300 هزار بشکه نفت موردنیاز خود را به صورت روزانه برای تبریز از جمهوری آذربایجان وارد کنیم. این میزان خرید نفت از جمهوری اذربایجان برای آنها یک میلیارد درآمد ایجاد خواهد کرد که برای آنها بسیار مهم خواهد بود و از آن نخواهند گذشت.
کارشناس مسائل قفقاز همچنین اظهار داشت: روس‌ها و ترک‌ها توافق دارند که این کریدور ایجاد شود و روسیه از ایجاد این کریدور حمایت می کند، روس‌ها اعتقاد دارند که پیشروی ایران در قفقاز و دریای خزر برای مسکو بحران ساز خواهد بود و بن بست ژئوپلیتیک روسیه را بدتر خواهد کرد. روس‌ها چندان موافق پیشروی ژئوپلتیک ایران در قفقاز نیستند. ایران تنها امپراطور باز جهان است که هنوز باقی مانده است و هنوز برخی سرزمین‌های سابق ایران تمایل دارند که به ایران ملحق شوند.
دولت آبادی همچنین افزود: ما باید واکنش نشان دهیم و موضع گیری کنیم. وقتی ما هشدارها را طبقه بندی می کنیم، باید پلکان بحران تعریف کنیم و مرحله مرحله هشدارهای خود را بدهیم.
