به رغم آتش بس شکننده بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان از سال 2020، دوشنبه شب شدیدترین درگیری در مرزهای دو کشور شروع شد که طی آن دهها نفر از طرفین کشته شدند، بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای با ابراز نگرانی از شعله‌ور شدن جنگ، طرفین را به خویشتنداری دعوت کرده و خواستار توقف درگیریها شدند.
الوقت- درحالی که پس از توافق آتش‌بس بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان در نوامبر 2020 انتظار می‌رفت که بعد از سه دهه تنشها در منطقه کوهستانی قره‌باغ بین دو کشور پایان یابد اما این توافقات هم نتوانسته از سطح تنشها در منطقه قفقاز جنوبی بکاهد و برعکس تنشها تشدید شده است. هر چند از زمان توافق آتش‌بس، هر از گاهی درگیریهای پراکنده‌ای بین نیروهای جمهوری آذربایجان و ارمنستان انجام می‌شد اما دوشنبه شب شدیدترین درگیریها بین دو طرف رخ داد و مقامات ارمنی و آذربایجانی از تبادل آتش بین نیروهای دو کشور در مناطق مرزی خبر دادند که به گفته شاهدان محلی در چند نقطه تیراندازی بین نیروهای دو کشور در جریان بود. نیل هاویِر، خبرنگار کانادایی که برای شبکه‌های سی‌ان‌ان و سی‌بی‌سی گزارش تهیه می‌کند، در این باره خبر داد که یگان‌های ارتش جمهوری آذربایجان با استفاده از توپخانه و پهپاد به سمت ارمنستان آتش گشودند. این حملات در قلمرو ارمنستان و خارج از منطقه مورد مناقشه قره‌باغ رخ داده است.
وزارت دفاع جمهوری آذربایجان ادعا کرده که بخاطر اقدامات تحریک آمیز ارمنستان، درگیریهای مرزی رخ داده است. در بیانیه وزارت دفاع باکو ادعا شده که درگیریها بعد از اینکه نیروهای ارمنستانی حملات گسترده‌ای را به مناطق داش‌کَسَن، کلبجر و لاچین در نزدیکی مرز انجام دادند شروع شد. بر اساس این ادعا نیروهای ارمنستانی با حملات خمپاره‌ای، مواضع و سنگرها و پایگاه‌های جمهوری آذربایجان را در مناطق مرزی هدف گرفتند که منجر به تلفات خدمه و آسیب‌رسیدن به زیرساخت‌های نظامی شد.
این درحالی است که مقامات ارمنی گفته‌اند که هیچ اقدامی برای تحریک نیروهای طرف مقابل انجام نداده‌اند و نیروهای آذربایجان به یکباره با آتش توپخانه و پهپاد شروع به پیشروی به سمت خاک ارمنستان کردند و چندین هر مرزی را مورد هدف قرار دادند. به گفته وزارت دفاع ارمنستان، نیروهای آذربایجان در این حملات از هواپیما‌های بدون سرنشین و همچنین توپخانه و سلاح گرم کالیبر بزرگ استفاده کردند و نیروهای مسلح ارمنستان هم واکنش متناسبی را نسبت به این حملات نشان دادند. شورای امنیت ملی ارمنستان بلافاصله پس از این درگیریها جلسه اضطراری تشکیل داد و در پایان از روسیه درخواست کرد تا برای دفاع از امنیت این کشور در مقابل آذربایجان کمک کند.
در این درگیریها که تنها چند ساعت به طول انجامید 49 سرباز ارمنی کشته شدند و آنگونه که مقامات باکو اعلام کرده‌اند نیروهای آذربایجان هم در این درگیریها تلفاتی را متحمل شده‌اند. درحالی که بر اساس توافقات از روز سه‌شنبه بین دو طرف آتش‌بس شکننده برقرار شده است و هیچ کدام از طرفین نتوانسته‌اند مناطق جدید را تصرف کنند، اما با این حال الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان مدعی شد که نیروهای این کشور توانستند به همه اهداف خود دست پیدا کنند و تهدیدات ارمنی‌ها را از بین بردند.
درگیری خارج از قره‌باغ
آنگونه که از گزارشات مقامات ارمنستانی بر می‌آید در این درگیریها مناطق جدیدی از خاک اصلی ارمنستان مورد هدف قرار گرفته‌اند یعنی مناطقی که در توافقات 2020 هیچ اشاره‌ای درباره آنها نشده است. توافقات دو سال پیش تنها بر توقف درگیریها در مناطق درگیری در داخل قره‌باغ تاکید داشت اما این بار شهرهای مرزی ارمنستان محل تبادل آتش بودند که نشان می‌دهد آذربایجان دامنه جنگ را به فراتر از مرزهای قره‌باغ کشانده است. از آنجا که بخش کوچک محصور در داخل قره‌باخ تحت عنوان «آرتساخ» تحت کنترل ارمنستان قرار دارد و مقامات باکو این منطقه را نیز متعلق به خود می‌دانند، لذا سعی دارند با ایجاد ناامنی در مرزهای این منطقه ارمنی‌های ساکن در آن را فراری داده و بدون کمترین هزینه بتوانند این منطقه را نیز بعد از سه دهه به خاک اصلی آذربایجان ضمیمه کنند. بر اساس توافقات انجام شده قرار بود دو هزار نیروی روسی از امنیت این منطقه مورد مناقشه دفاع کنند اما به نظر می‌رسد به دلیل درگیر شدن روسها در اوکراین، نیروهای روسی حضور خود را در این منطقه مورد مناقشه کاهش داده‌اند و نیروهای آذربایجان از این خلاء امنیتی استفاده کرده‌اند.
بهره‌برداری از تنش غرب و روسیه در اوکراین
جمهوری آذربایجان که در پاییز 2020 از بحران همه گیری ویروس کرونا استفاده کرد و توانست با شروع جنگ جدید، بسیاری از مناطق قره‌باغ را پس از 28 سال بازپس بگیرد به نظر می‌رسد این بار هم با بهره‌برداری از فرصت درگیر شدن روسیه و غرب در اوکراین بتواند بخشهای باقی مانده را نیز تحت کنترل خود درآورد. از آنجا که روسیه بزرگترین متحد ارمنستان در سه دهه گذشته بود و به لحاظ سیاسی و نظامی از این کشور در مقابل جمهوری آذربایجان حمایت می‌کرد اما به دلیل درگیری این کشور در جنگ اوکراین، مقامات باکو فرصت را غنیمت شمرده و سعی دارند تا از این شرایط برای رسیدن به اهداف خود استفاده کنند. زیرا مقامات جمهوری آذربایجان می‌دانند که روسیه در شرایطی نیست که بتواند واکنش جدی به تنشها در قفقاز جنوبی نشان دهد و همین فرصت خوبی برای نیروهای باکو است تا شاید بتوانند با کمک ترکیه پیروزیهای دو سال گذشته را مجددا تکرار کنند. از آنجا که هر گونه اقدام باکو در قره‌باغ با همکاری ترکیه انجام می‌شود، لذا این بار هم مقامات آنکارا و شخص رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه برای شروع درگیریها چراغ سبز نشان داده‌اند. زیرا ترکیه شرایط جهانی و تنش غرب و مسکو در اوکراین را فرصت مناسبی می‌داند تا به متحد خود در رسیدن به خواسته‌هایش کمک کند.
تلاش برای گرفتن امتیاز کریدور زنگه‌زور
مقامات آذربایجان در دو سال گذشته نشان داده‌اند که برخلاف مخالفتهای روسیه و ایران، مصمم هستند تا کریدور زنگه‌زور را برای اتصال خاک اصلی آذربایجان به منطقه خودمختار نخجوان احداث کنند و این برنامه هیچگاه از روی میز سیاست خارجی باکو برداشته نشده است. هر چند در هفته‌های اخیر کریدور «لاچین» به عنوان جایگزین زنگه‌زور که با دور زدن ارمنستان و از طریق خاک ایران به نخجوان می‌رسد افتتاح شده است اما با این حال مقامات باکو از این کریدور رضایت چندانی ندارند و به ناچار و با فشارهای بین‌المللی تن به این مسیر داده‌اند. بنابراین، آذربایجان سعی دارد با شعله ور کردن جنگ در مرزهای ارمنستان و بخشی از خاک این کشور را تصرف کرده و بتواند از این برگ در آینده استفاده کند.
احتمالا مقامات باکو با این فرض که می‌توانند در آینده در ازای تحویل مناطق اشغال شده ارمنستان، امتیاز احداث کریدور زنگه‌زور را بگیرد به تشدید تنشها دامن میزنند و در زمانی که توجهات جهانی به جنگ اوکراین معطوف است مسیر دشواری نخواهد داشت. بنابراین با توجه به جاه‌طلبی‌های باکو، تا زمانی که روسیه به عنوان ضامن صلح و ثبات در قره‌باغ، حضور فعال و مقتدرانه نداشته باشد، تنشها همچنان ادامه خواهد یافت و توافقات آتش‌بس هم نمی‌تواند از وقوع جنگ در آینده جلوگیری کند، زیرا جمهوری آذربایجان ادعاهای ارضی در قره‌باغ دارد که تا زمان تحقق کامل آنها ساکت نخواهد نشست.
استفاده باکو از تسلیحات صهیونیستی
برخی گزارشها حاکی از این است که نیروهای آذربایجان در درگیریهای اخیر از پهپادهای رژیم صهیونیستی برای هدف قرار دادن انبار مهامات و شهرهای ارمنستان استفاده کرده‌اند. در همین راستا، سایت کانفلیکت نیوز، روسیه گزارش داد که از پهپاد «هاروپ» متعلق به نیروی هوایی جمهوری آذربایجان در حملات به مواضع ارمنستان استفاده شد. هاروپ، پهپاد انتحاری ساخت شرکت صنایع هوافضای رژیم صهیونیستی موسوم به «آی‌اِی‌آی» است. این رسانه روس، استفاده جمهوری آذربایجان از پهپاد انتحاری ساخت اسرائیل را مسبوق به سابقه خواند و نوشت، استفاده از هاروپ توسط نیروهای مسلح آذربایجان، برای اولین بار نبوده است.
در جریان درگیری در قره‌باغ طی سال‌های ۲۰۱۶، ۲۰۱۸ و ۲۰۲۰ تجربه جنگی واقعی هاروپ انجام شد. این گزارش درحالی است که یک روز قبل از شروع درگیریهای مرزی، برخی منابع گزارش دادند که یک هواپیمای اسرائیلی که محموله تسلیحاتی به همراه داشت در باکو فرود آمده است. جمهوری آذربایجان در یک دهه گذشته قراردادهای نظامی زیادی با تل‌آویو امضا کرده و میلیاردها دلار برای خرید سلاح از این رژیم اختصاص داده است.
واکنشهای جهانی به تنشهای قره‌باغ
شعله ور شدن آتش جنگ مجدد در قره باغ، واکنش کشورهای منطقه‌ای و بین‌المللی را به همراه داشته است. سخنگوی وزارت خارجه ایران ضمن ابراز نگرانی از تشدید تنش و درگیریهای مرزی بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان، دو طرف را به خویشتنداری و حل و فصل اختلافات از طریق مسالمت آمیز دعوت کرد. ناصر کنعانی بار دیگر غیرقابل‌پذیرش بودن هرگونه تغییرات در مرزهای آذربایجان و ارمنستان را مورد تأکید قرار داد و گفت که ایران به دقت تحولات مرتبط با این موضوع را تحت نظر دارد. کنعانی همچنین آمادگی ایران برای هرگونه مساعدت به منظور حل و فصل اختلافات بین دو کشور همسایه را اعلام کرد.
وزارت خارجه روسیه هم با صدور بیانیه‌ای ضمن ابراز نگرانی شدید از دور جدید تنشها در منطقه قره‌باغ اعلام کرد، انتظار داریم ارمنستان و آذربایجان به آتش بس اعلام شده بین دو کشور که با میانجیگری روسیه حاصل شده است، پایبند باشند.
همچنین آنتونی بلینکن وزیر خارجه آمریکا در بیانیه‌ای با ابراز نگرانی از تشدید تنشها در این منطقه خواستار توقف فوری درگیریها بین آذربایجان و ارمنستان و توسل به گفت‌و‌گو شد.
ترکیه هم که همیشه موضع جانبدارانه در قابل تحولات قره باغ دارد این بار هم از ارمنستان انتقاد و این کشور را متهم به تنش آفرینی مجدد در منطقه کرد. مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه ترکیه گفت، ارمنستان باید اقدامات تحریک‌آمیز خود را متوقف کند و بر مذاکرات صلح و همکاری در چارچوب آشتی‌ای که با جمهوری آذربایجان به آن دست یافته است، متمرکز شود.
درگیری اخیر که بزرگترین و مرگبارترین نوع آن از سال 2020 به شمار می‌رود نشان می‌دهد که وضعیت امنیتی میان دو کشور همچنان بی‌ثبات است به‌گونه‌ای که روند شکننده صلح را تهدید می‌کند و در صورتی که درگیریها از کنترل خارج شود می‌تواند بحران جدیدی را در منطقه ایجاد کند.
