الوقت- روسیه که در ماههای اخیر با تحریمهای اقتصادی گسترده غرب مواجه شده است به روشهای مختلف سعی کرده تا روابط اقتصادی با دیگر کشورهای جهان را جایگزین تجارت با غرب کند. در این میان ایران به عنوان متحد منطقه‌ای مسکو، نقش پل استراتژیک عبور از سد تحریمها را برای پوتین ایفا کرده و این امر منجر به جهش روابط اقتصادی میان دو کشور شده است به صورتی که سفرهای مکرر مقامات ارشد دو طرف در ماههای اخیر حکایت از گشوده شدن فصل جدیدی در روابط اقتصادی دوجانبه دارد. همچنین باتوجه به اینکه دو کشور سیاست «نگاه به شرق» را در راس سیاست خارجی خود قرار داده‌اند این مسئله به تحکیم روابط اقتصادی و تجاری کمک زیادی کرده است.
در همین راستا، سازمان تجارت و توسعه در آخرین گزارش خود از وضعیت تجارت خارجی با حوزه اوراسیا اعلام کرد که میزان تبادل تجاری میان ایران با روسیه و کشورهای منطقه اوراسیا در ماههای اخیر از رشد قابل توجهی برخوردار بوده است. بر این اساس، ایران نه تنها در صادرات محصولات کشاورزی، بلکه در صادرات صنایع پیشرفته و پیچیده یا های‌تک به روسیه نیز موفقیت‌های خوبی به دست آورده و حتی تراز تجاری تهران با مسکو که در دو ماهه اول سال 1401 به سود روسیه بود اکنون به نفع ایران مثبت شده است.
بر اساس گزارش سرویس گمرک روسیه نیز، صادرات روسیه به ایران در سال 2021 بالغ بر 3.07 میلیارد دلار و واردات از این کشور 972 میلیون دلار بوده است. هر چند این حجم روابط تجاری کمتر از نیم درصد از کل تجارت خارجی روسیه را تشکیل می‌دهد اما با توجه به توافقات انجام شده طی شش ماه گذشته، انتظار می‌رود این سهم در سبد تجارت خارجی دو کشور افزایش یابد.
هر چند ایران و روسیه از سه دهه پیش حرکت به سمت تقویت همکاریهای اقتصادی را آغاز کرده‌اند اما سطح همکاریهای دو طرف اخیراً سرعت بیشتری به خود گرفته و چشم‌انداز رکوردشکنی دور از دسترس نیست.
ولادیمیر پوتین، رئس جمهور روسیه در سخنان اخیر خود در واکنش به تحریمهای ضد روسی، خطاب به مقامات غربی گفت که هر چه دامنه تحریمها افزایش یابد به همان اندازه روسیه و ایران به همدیگر نزدیکتر خواهند شد. به همین منظور، افزایش همکاریهای اقتصادی ایران و روسیه پس از شروع بحران اوکراین ابعاد جدیدی به خود گرفته است و در دکترین جدید روسیه که چندی پیش اعلام شد، تقویت روابط با کشورهایی مثل ایران در اولویت سیاست خارجی مسکو قرار گرفته است. بنابراین، ایران در این دکترین جدید نقش و چایگاه مهمی در پیشبرد برنامه‌های جهانی روسیه بازی خواهد کرد. در این رابطه قرارداد همکاری بیست ساله ایران و روسیه که سال گذشته به امضا رسید، سطح روابط تجاری و اقتصادی بین دو کشور را به طور چشمگیری ارتقا خواهد داد.
مسکو در ماههای اخیر تلاش کرده تا سیاست یکجانبه‌گرایی آمریکا را به چالش کشیده و با افزایش تعاملات خود با کشورهای شرقی، نظام چند قطبی را در جهان احیا کند. بنابراین، با افزایش فشارهای غرب، روسیه به دنبال یافتن مسیرهای جایگزین برای تجارت و سرمایه گذاری در جهان است و یکی از کشورهایی که می‌تواند در این شرایط به روسها کمک کند ایران است که تجربه زیادی در خنثی کردن تحریمهای غرب دارد و روسها هم بر روی تجربیات تهران برای دور زدن تحریمهای غرب حساب ویژه باز کرده‌اند.
باتوجه به اینکه آمریکا با استفاده از سلط دلار تحریمها را علیه کشورهای غیرهمسو اعمال می‌کند تا آنها را تحت فشار قرار دهد به همین خاطر تهران و مسکو هم سعی دارند با ابتکارهای جدید این سلطه را از بین ببرند. از اینرو، ایجاد یک سیستم پرداخت بین بانکی بین روسیه و ایران اخیرا در دستور کار قرار گرفته است تا جایگزین سوئیفت کنند و بنابراین مبادلات بین بانکی دو کشور با سهولت بیشتری انجام خواهد شد. حذف دلار از مبادلات تجاری بین دو طرف بخشی از این پروژه جدید است که می‌تواند اثرات تحریمهای آمریکا را کاهش دهد و در صورتی که کشورهای دیگری مثل چین و هند به عنوان غول‌های نوظهور در شرق به این طرح بپیوندند، در آینده نزدیک می‌توانند هژمونی آمریکا و سلطه دلاری آن در جهان را از بین ببرند.
نخستین مرکز تجاری ایران در روسیه
نخستین مرکز تجاری ایران در مسکو با هدف تسهیل تجارت و حمایت از صنعتگران و تجار ایرانی و روسی در روزهای اخیر راه‌اندازی شد. باتوجه به اینکه دو کشور سعی دارند با آسانترین روش و در کوتاهترین زمان تعاملات تجاری را انجام دهند بنابراین، راه اندازی دفاتر تجاری در پایتخت‌های روسیه و ایران هم در دستور کار قرار گرفت. دراین رابطه رئیس سازمان توسعه تجارت، راه‌اندازی این مرکز تجاری را به عنوان گامی موثر جهت دستیابی به چشم‌انداز مبادلات هشت میلیارد دلاری تا دو سال آینده میان دو کشور ارزیابی کرد. برگزاری نشست‌های بازرگانان ایرانی و روسی، انعقاد قراردادهای همکاری، مشاوره بانکی، بیمه‌ای و گمرکی و نیز پشتیبانی حقوقی از صنعتگران و تجار ایرانی و روسی از دیگر اهداف ایجاد نخستین مرکز تجاری ایران در مسکو اعلام شده است. تهران و مسکو در ماههای اخیر نیز توافقنامه اقتصادی اوراسیا را امضا کرده‌اند.
پیشبینی می‌شود همکاری‌ها در حوزه انرژی به عنوان موتور محرک اتصال اقتصادهای دو کشور در آینده نقش مهمی ایفا کند. در سفر اخیر پوتین به تهران هم قرارداد 40 میلیارد دلاری برای سرمایه گذاری در صنعت نفت و گاز ایران به امضای مقامات طرفین رسید که بزگترین توافق بین تهران و مسکو در زمینه انرژی به شمار می‌رود.
حلقه مفقوده کریدور شمال-جنوب
در مسیر شتاب گرفتن روابط اقتصادی ایران و روسیه، احیای مسیر ترانزیتی شمال- جنوب که مسکو را از طریق ایران نهایتاً به هند در جنوب و شرق آسیا متصل می‌کند از جایگاه ویژه ای برخوردار است.
در همین راستا، اخیرا توافق سه جانبه‌ای بین ایران، روسیه و جمهوری آذربایجان امضا شده است تا سطح همکاریهای خود را در ترانزیت دریایی و ریلی افزایش دهند. طرف‌های قرارداد در خصوص همکاری در ارزیابی و تحلیل زیرساخت‌ها و فرصت‌های حمل‌ونقل برای بهره‌برداری کامل از ظرفیت این کریدور و همچنین تضمین حمل و نقل از طریق کریدور مذکور به میزان 30 میلیون تن در سال تا سال 2030 توافق کردند. همچنین بر اهمیت تکمیل ساخت و راه‌اندازی خط ریلی رشت- آستارا تا یک ماه آینده تاکید شد. گفته می‌شود روسها هزینه تکمیلی این مسیر را برعهده گرفته‌اند تا حمل و نقل از کریدور شمال-جنوب آسانتر و سریعتر انجام شود. راه‌آهن 164 کیلیومتری رشت- آستارا بخشی از حلقه مفقوده کریدور شمال-جنوب است که با تکمیل آن عملیاتی شدن کامل پروژه راهبردی کریدور شمال- جنوب به وقوع خواهد پیوست و این امر منافع اقتصادی زیادی برای تهران به همراه خواهد داشت.
این کریدور سه ماه پیش و پس از 22 سال از امضای قرارداد آن راه‌اندازی شد و اولین محموله از روسیه بارگیری شد و در اقیانوس هند کالاهای خود را انتقال داد. کریدور شمال-جنوب که از غرب روسیه تا اقیانوس هند امتداد دارد نقش مهمی در انتقال کالاهای روسیه به کشورهایی مثل هند و کشورهای خلیج فارس بازی می‌کند. لذا روسها درصدند تا این کریدور را کامل کرده و در کوتاه ترین زمان ممکن کالاهای خود را به سایر مناطق انتقال دهند. باتوجه به اینکه مرزهای اروپا به روی کالاهای روسی بسته شده است، این کریدور یکی از مسیرهای جایگزینی است که در شرایط کنونی بخشی از نیازهای روسیه می‌تواند تامین کند.
با توجه موقعیت ژئوپلتیکی ایران و قرار گرفتن در شاهراه بین خلیج فارس و اقیانوس هند، بسیاری از کشورها توجه ویژه‌ای به مسیر ترانزیتی ایران برای انتقال کالا دارند و در ماههای گذشته هم سفر مقامات ارشد اوراسیا به تهران نیز گویای این واقعیت بود که برخلاف تلاشهای آمریکا برای منزوی کردن ایران، اما کشورها بدون درنظر گرفتن فشارهای غرب وارد تعاملات گسترده با آن شده‌اند. ایران به دلیل ظرفیتهایی که در عرصه ترانزینی و ریلی که دارد و همچنین با تقویت و توسعه زیرساخت‌های خود در این زمینه فرصت خوبی را برای شرکت‌های روسی فراهم می‌کند تا وارد بازارهای ایران، هند و غرب آسیا شوند و بتوانند کالاهای خود را به این مناطق استراتژیک انتقال دهند.
روسیه هم که نقش مهمی در تحولات اوراسیا دارد، می‌تواند دروازه ورود ایران به این منطقه مهم باشد و همین مسئله نقش مهمی در افزایش تعاملات دوجانبه در آینده خواهد داشت. همچنین عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای و متعاقب آن عضویت در گروه اقتصادی بریکس، سطح همکاریهای تهران و مسکو را به سطح بی‌سابقه خواهد رساند که گسستن آن کار دشواری خواهد بود.
