الوقت- نوع واکنش احتمالی روسیه به سرنگونی جنگنده سوخو24 توسط ترک ها موضوعی است که مورد توجه تحلیل گران سیاسی و حتی سیاستمداران قرار گرفته است. بی پاسخ گذاشتن چنین اقدامی از سوی روسیه می تواند وجهه قدرت آن را نزد افکار عمومی خدشه دار کند . به همین دلیل نمی توان با قاطعیت از گذشت روسیه نسبت به اقدام ترکیه سخن گفت. عدم عذرخواهی ترکها و مدعی شدن آنها برای نقض حریم هواییشان نیز به عصبانیت روسیه افزوده است. روس‌ها هرچند اقدام نظامی علیه ترکیه انجام نداده‌اند، اما هم در بالاترین سطح سیاسی و هم از طرق دیگر تهدیدهای خود را آشکار نموده‌اند. سخنان تند پوتین و خطاب قرار دادن ترکیه با نام سگ هار غرب، تهدیدی بر بی پاسخ نماندن این اقدام و کاهش سطح روابط چندگانه و بالاتر از تهدید، عملی‌کردن این کاهش روابط خصوصا در سطوح اقتصادی و نیز برنامه های تبلیغاتی بر علیه فساد حزب حاکم و حمایت های ترکیه از داعش، به خوبی نمایانگر خشم پوتین است. حال باید پرسید که چه چیز باعث شد تا ترکیه دست به چنین اقدامی بزند. در حقیقت نشانه‌های بسیاری وجود دارد که موکد این مطلب است که مورد هدف قرار دادن جنگنده روسی غیرعمدی نبوده است. برای مثال اعتراضات پیشین ترکیه به اقدام مشابه در سوریه و یا تکرار چنین مواردی در آسمان ترکیه پیش از این اتفاق که هیچ یک از جانب ترکیه پاسخ داده نشده‌اند. بنابراین اگر این اقدام را یک پیشامد ننامیم این سوال تکرار می شود که بر پایه چه محاسباتی ترکیه به ریسک رویارویی با روسیه دست می زند؟ چه دلگرمی، اردوغان را در برابر خشم پوتین بیمه کرده است؟ آیا می توان این اقدام ترکیه را یک اشتباه محاسباتی برای اردوغان به حساب آورد یا خیر؟ در این یادداشت سعی می شود به صورت تلویحی به این پرسش ها پاسخ دهیم.
بیان رخداد
در شرایط آشوب زده منطقه و در شرایطی که قدرت‌های بزرگ به جنگ علیه داعش مبادرت نموده‌اند، نقض حریم هوایی ترکیه توسط جنگنده روسی آن هم حدود چند ثانیه، شاید کم اهمیت‌ترین موضوعی باشد که بتوان آن را تبدیل به بحران جدیدی برای منطقه نمود. ترکیه با سرنگونی این جنگنده خود را پیش قراول بحران زایی معرفی نمود. پیش از این هم در ابتدای آغاز حملات ائتلاف به رهبری آمریکا بر علیه داعش عدم همکاری در قرار دادن پایگاه انجرلیک نشان‌دهنده نیات متضاد ترکها بود. هرچند که تغییر استراتژی ترکیه آن هم در بحبوحه انتخابات داخلی تا اندازه‌ای اذهان عمومی را آرام نمود؛ اما پس از انتخابات و شروع به کار مجدد اردوغان به نظر می‌رسد که باید بحران‌زایی از سوی این کشور را جزئی از سیاست آن به حساب آوریم. ترکیه تا پیش از این رویداد با شعار سیاست خارجی منازعه صفر با همسایگان، خود را پیشتاز اشاعه صلح در منطقه می دانست اینک تا حدی پیش رفته است که به اعتقاد برخی از تحلیلگران آتش اختلافات غرب وشرق را به نفع باروت جنگ باد زده است. هرچند که وقوع جنگ و اقدام نظامی مستقیم روسیه علیه ترکیه و به تبع آن ورود ناتو محتمل نیست، اما انگیزه ترکیه از این اقدامش را می توان در نکاتی خلاصه کرد:
1. اعتراض به اقدامات روسیه در پناه حمایت ناتو:
هرچند که ایران بزرگترین رقیب منطقه‌ای ترکیه به شمار می‌رود، اما در یک دهه اخیر به دلیل گیرافتادن در وضعیت بحرانی ناشی از مسئله هسته‌ای، برد سیاست‌های منطقه‌ایش کاهش یافته و از سوی دیگر ترکیه مکانی برای دور زدن تحریم‌های شکل گرفته علیه ایران بود که سود اقتصادی خوبی از قبل آن می‌برد. اما پس از توافق هسته‌ای و آزاد‌شدن بیشتر ایران در منطقه و نیز عملکرد مناسب این کشور در برخورد با داعش که موجب افزایش وجهه آن نیز گشته خطر تاثیر بیشتر این رقیب برای ترکیه آشکار تر گشته است.
از سوی دیگر موضوع روی کار ماندن بشار اسد که اصلا به مذاق ترکها خوش نمی‌آید و بنابر تحلیلی حمایت‌های پنهانی ترکیه از داعش با هدف نابودی بشار اسد صورت می‌گیرد. چرا که بعد از تشکیل داعش، حکومت بشار اسد پایه های منطقی تری برای ادامه زیست یافت که به واسطه نقش مقاومتی ارتش سوریه در برابر داعش به وجود آمد. در این میان گروه دیگری که از شرایط سود جست و با مبارزه فراگیر هم وجهه بین‌المللی کسب نمود و هم موفق به جلب کمک‌های امریکا و روسیه شد کردها بودند. با توجه به درگیری تاریخی ترکیه با کردها چه در داخل و چه در خارج از این کشور قدرت گرفتن آنها به هر نحوی مورد خواست ترکیه نخواهد بود. بنابراین می توان مثلث ایران، بشار اسد و کردها را مثلث منفور برای ترکها دانست. این در حالی است که ورود روسیه به جنگ علیه داعش بیش از همه به تقویت این مثلث کمک کرده است. در عین حال، انتشار اسنادی از سوی روسیه که ترکیه را متهم به کمک مالی و تسلیحاتی به داعش نموده و همچنین ابراز غیرمستقیم این موضوع در نشست جی20 که چندی پیش در ترکیه به انجام رسید، همه مواردی است که ترکیه را به مواضع روسیه بدبین و معترض نموده است.
2. محوریت یافتن در سطح منازعات بین‌المللی:
شکست سیاست خارجی منطقه‌ای ترکیه با نام منازعه صفر ، آن هم در حالی که علیه بشار اسد می‌جنگد و در مسئله سوریه با مواضع ایران دچار اختلاف است؛ با اسرائیل مشکل دارد و تمام منابع‌اش را علیه کردها به کار می‌برد، وجهه این کشور را در منطقه نیز زیر سوال برده است. حال می توان این اقدام ترکیه را نوعی تلاش برای سرپوش گذاشتن بر شکست‌های‌اش در منطقه و بین‌المللی کردن وجهه رویکرد خود، در پناه حمایت غرب دانست.
3. مسئله کردها، مهم و حیاتی:
مهم‌ترین مساله حاضر برای ترکیه که هم از بعد داخلی و هم از بعد خارجی وضعیت جدید کردها در عراق و سوریه می‌باشد. کردها در داخل ترکیه برای اولین‌بار با گذار از سد حداقل رای 10 درصد به پارلمان راه یافته و در سوریه در جنگ با داعش پرستیژی بین‌المللی را کسب نموده و در حال حاضر بیش از نیمی از مرزهای ترکیه با سوریه را تحت کنترل دارند. در واقع، ترکیه با هدف بین‌المللی کردن مواضع خود در قبال بحران سوریه در پی آن است تا کشورهای غربی را با رویکرد خود یعنی کنترل قدرت کردها و عدم حمایت نظامی از آنان همراه کند.
سعیده السادات احمدی- پژوهشگر مسائل بین الملل
