الوقت- به رغم توافق اخیر میان روسای جمهور ارمنستان و جمهوری آذربایجان، که هفته گذشته با وساطت مسکو برای جلوگیری از افزایش تنش در منطقه قره باغ صورت گرفت اما همچنان اخبار درگیری‌های گاه و بیگاه مرزی، که بعضاً با تلفات انسانی همراه می‌باشد، به قوت خود باقی است. موضوعی که با توجه به میزان حساسیت بالای آن در دو سوی ماجرا، هر آن می‌تواند خود جرقه آتش جنگی دیگر را برپا کند.
در این شرایط یکی از ابتکارعمل‌های دیپلماتیک برای بازگرداندن ثبات پایدار به منطقه چارچوب مذاکرات موسوم به 3+3 می‌باشد که نخستین جلسه خود را روز جمعه گذشته با حضور نمایندگی‌های دیپلماتیک کشورهای عضو برگزار کرد.
گفتنی است که پیشنهاد تشکیل قالب گفتگوهای 3+3 در قفقاز، که شامل سه کشور قفقازی گرجستان، آذربایجان و ارمنستان و همچنین سه "همسایه بزرگ" یعنی روسیه، ایران و ترکیه می‌باشد، در اوایل ماه گذشته میلادی (6 اکتبر) توسط سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه در جریان سفر حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران به مسکو و با هدف رسیدگی به مسائل امنیتی، اقتصادی و حمل و نقل در قفقاز مطرح گردید.
وجود اهتمام منطقه‌ای به حل مسائل مناقشه‌برانگیز در موضوع بحران قره‌باغ، ضرورتی است که در نتیجه مشاهده تأثیرات تداوم وضعیت بی‌ثباتی در قره باغ برای صلح وثبات منطقه‌ای به وجود آمده است وتقریباً تمامی طرف‌های اصلی ذینفع بر آن تأکید دارند. چنانکه رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه نیز در سال 2020 ایده راه اندازی یک پلت فرم شش کشوری را مطرح کرد که شامل همکاری ترکیه، آذربایجان و ارمنستان با همراهی گرجستان، روسیه و ایران به منظور برقراری ثبات و صلح در منطقه می‌شد.
مذاکرات 3+3؛ آغاز راهی دشوار
اولین دور از مذاکرات پلتفرم جدید 3+3 در روسیه، عمدتاً بر مبنای تداوم گفتگوها در مورد بیانیه مشترک نشست سه جانبه سوچی برای تسهیل اجرای توافقات صورت گرفته در گذشته عنوان شده است.
در 11 ژانویه 2021، رهبران روسیه، ارمنستان و آذربایجان طی نشستی در مسکو تصمیم گرفتند کارگروهی متشکل از معاونان نخست وزیر سه کشور تشکیل دهند که بر ایجاد کریدورهای حمل و نقل و توسعه همکاریهای اقتصادی در قره باغ کوهستانی تمرکز داشت. نتایج مذاکرات این کارگروه در نشست سه جانبه اخیر سوچی به صورت اعلام توافق در مورد ایجاد ساز و کارهایی برای مرزبندی و تحدید حدود و رفع انسداد کریدورهای حمل و نقل رونمایی شد.
به گفته وزارت خارجه روسیه در این نشست روز جمعه نیز طرفین درباره "توسعه همکاری های چندجانبه منطقه‌ای " از جمله تجارت، اقتصاد، حمل و نقل و مسائل فرهنگی-بشردوستانه بحث کردند.
اما برگزاری این نشست به خوبی نشان می‌دهد که فراهم کردن شرایط اجرای توافقات نیاز به همکاریهای منطقه ای دارد و نباید کار را تمام شده فرض کرد.
برای مثال تنها چند ساعت پس از نشست روز جمعه، وزارت خارجه ارمنستان در بیانیه‌ای اعلام کرد: جمهوری آذربایجان دائماً در حال افزایش لفاظی‌های پوچ خود در مورد به اصطلاح «کریدور زنگزور» (دالان جعلی زنگزور) است که با بیانیه‌های سه جانبه 9 نوامبر 2020، 11 ژانویه 2021 و توافقات حاصل شده در سوچی در تضاد است. در همین اثنی نیز روز شنبه اخباری از درگیری مجدد مرزی میان نظامیان دو کشور انتشار یافت که نشانگر دور بودن تا ساحل آرامش می‌باشد.
همچنین چالش دیگر در مذاکرات با پلتفرم جدید 3+ 3 به عدم تمایل گرجستان برای شرکت در نشست روسیه بازمی‌گردد. وزارت خارجه گرجستان پیشتر اعلام کرده بود که گرجستان حاضر به مشارکت در این پلتفرم نیست اما فرمت خود را برای مذاکرات حفظ صلح در منطقه پیشنهاد می کند.
گرجستان و روسیه روابط دیپلماتیک خود را پس از جنگ سال 2008 به حالت تعلیق درآوردند. با این حال، دو کشور از سال 2013 گفتگوهای غیررسمی تجاری و اقتصادی را آغاز کرده‌اند.
در پایان مذاکرات سوچی وزارت امور خارجه روسیه در بیانیه مطبوعاتی اعلام کرد که درهای پلتفرم جدید برای ورود گرجستان به مذاکرات باز است.
گرجستان کجای ماجرا است؟
گرجستان یکی از سه جمهوری است که منطقه قفقاز جنوبی را تشکیل می‌دهد. همسایگی با منطقه قره باغ کوهستانی خود بر وضعیت امنیتی و اقتصادی و سیاسی گرجستان تأثیرگذار است؛ برای مثال وابستگی گرجستان، ارمنستان و جمهوری آذربایجان به ارتباط های حمل و نقل، وابستگی متقابل زیادی میان این سه کشور در این حوزه ایجاد کرده است. صنایع نفتی باکو برای توسعه ی خود به تدارکات فنّی ترانزیت از طریق گرجستان و ارمنستان نیز برای صادارت و واردات خود به جهان خارج به مسیرهای ترانزیتی گرجستان وابسته است.
در همین زمینه پس از آنکه در سال 2013، شی جین پینگ، رئیس جمهور چین، طرح کمربند و جاده (BRI) را برای بهبود روابط تجاری و زیرساختی در سرتاسر اوراسیا مطرح کرد، پروژه راه آهن باکو-تفلیس-قارص که در سال 2017 تکمیل شد به بخشی از کریدور کمربند- جاده برای حمل و نقل ریلی بین آسیا و اروپا تبدیل شده است. بنابراین می‌توان گفت که گرجستان به عنوان یکی از کشورهای ذینفع قفقاز جنوبی از وضعیت کریدورهای تجاری و ترانزیتی در منطقه می‌باشد.
از طرف دیگر تعداد زیاد اقلّیت‌های ارمنی و آذربایجانی ساکن در گرجستان نیز مشکل بالقوّه‌ای را میان این سه دولت ایجاد می‌کند. بر این اساس، هر کدام از کشورهای مذکور ناگزیرند امنیت خود را بر اساس ملاحظات امنیتی مشترک تعریف کنند.
فرصت بزرگ صلح برای توسعه اقتصادی منطقه
جنگ دوم قره باغ به طور جدی وضعیت موجود را که بیش از 25 سال در منطقه ادامه داشت، تغییر داد.
ایجاد تغییر در مرزهای جغرافیایی و دگرگون کردن محیط ژئوپلتیکی منطقه در قره باغ یکی از اهداف اصلی جنگ سال گذشته بود که از سوی جمهوری آذربایجان و با تحریک ترکیه صورت گرفت. حمل و نقل جاده ای و ریلی بین آذربایجان و نخجوان از طریق ارمنستان، که قفقاز جنوبی را از طریق ترکیه به اروپا متصل می کرد، در سال 1993 بسته شد.
لذا ایجاد کریدور ترانزیتی و اتصال سرزمینی جمهوری آذربایجان به نخجوان و سپس ترکیه، با مسدود کردن مرز میان ایران و ارمنستان، از اهدافی بود که هم در برهه عملیات نظامی جنگ و هم دوران اجرای توافق آتش بس از سوی باکو دنبال می‌شد، که البته با توجه به ضربه زدن به منافع همسایگان و دورنمای صلح منطقه بسیار حساسیت برانگیز بوده است.
اکنون پس از سالها بر اساس آتش بس 9 ماده‌ای نوامبر سال 2020، طرف ارمنی از هفت منطقه اطراف قره باغ کوهستانی عقب نشینی خواهد کرد. نیروهای حافظ صلح روسیه کریدور لاچین، که قره باغ را به ارمنستان متصل می‌کند، کنترل خواهد کرد و سرویس مرزی روسیه (FSB) نیز بر بزرگراه بین آذربایجان و نخجوان نظارت خواهد داشت.
همزمان با تلاشهای ترکیه و آذربایجان برای تبدیل شدن به مسیر ترانزیتی اتصال چین و اروپا (همانند طرح کریدور ترانس خزر شرق – غرب – میانه که بنادر دریای خزر و دریای سیاه آذربایجان (بندر باکو)، ترکمنستان (آکتائو) و ترکیه (سامسون) را به هم متصل می‌کند)، روسیه و ایران نیز برای ایجاد تعادل بین آنها، مدل ژئوپلیتیکی همکاری خود را در قفقاز جنوبی ارائه کرده‌اند (همانند کریدور شمال- جنوب). همچنین ایران با انعقاد توافق همکاری استراتژیک بلندمدت با چین و عضویت رسمی در سازمان اقتصادی شانگهای عملاً نقش خود را در پیشبرد طرح‌های ترانزیتی بزرگ منطقه آسیای میانه تثبیت می‌کند و در واقع یکی از اصلی ترین گذرگاه ها و کریدورها برای اجرای طرح های ذی ربط است.
آنچه در میان این رقابت ها، موضوع همکاریهای مشترک را ضروری کرده است لزوم برقرای صلح و ثبات در منطقه قفقار جنوبی بر اساس حفظ منافع بازیگران ذینفع در تحولات، به عنوان بستر لازم توسعه اقتصادی منطقه می‌باشد.
