ایران به عنوان یکی از اعضای ناظر در صورت عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای می‌تواند از مزایای موجود در زمینه صادرات نفت و گاز به اعضا بهره بگیرد. در واقع، مسیر فروش و بازگشت مبالغ حاصل از صادارات انرژی به شکل قابل توجهی می‌تواند تسهیل شود
الوقت - نشست سران دولت‌های عضو سازمان همکاری شانگهای در روزهای 16 و 17 سپتامبر 2021 (25 و 26 شهریور 1400) در دوشنبه پایتخت کشور تاجیکستان در حال برگزاری است. در این نشست سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران به دعوت امامعلی رحمان رئیس جمهور تاجیکستان و رئیس دوره‌ای سازمان همکاری‌های شانگهای در صدر یک هیات بلندپایه سیاسی و اقتصادی عازم دوشنبه شده بود.
بنابر اعلام منابع خبری یکی از دستور کارهای مهم در نشست اخیر شانگهای بررسی موافقت اعضا برای آغاز بررسی روند عضویت ایران در این سازمان مهم منطقه‌ای به عنوان یک عضو دائم بود که در نهایت با تایید اعضای دائم این سازمان ایران به عنوان عضو دائم جدید پذیرفته شد. اکنون بسیاری از ناظران سیاسی بر این باور هستند که نهایی شدن عضویت دائمی ایران در سازمان شانگهای دستاوردها و ظرفیت‌های بزرگی را برای جمهوری اسلامی ایران به همراه خواهد داشت. در راستای پرداختن به همین موضوع نوشتار حاضر نیز به بررسی مزایای پذیرش عضویت دائم ایران در سازمان شورای همکاری شانگهای پرداخته است.
روند عضویت ایران در شانگهای
هر چند سازمان همکاری شانگهای در ژوئن سال 2001به طور رسمی از سوی کشورهای چین، روسیه، قزاقستان، قیرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان تاسیس شد اما بنیان اصلی ایجاد این سازمان را می‌بایست در رقابت قدرت‌های بزرگ بر سر منطقه آسیای میانه در دوران پس از پایان جنگ سرد (بعد از 1991) دانست. در 26 آوریل 1996 سران کشورهای چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان با هدف اعتمادسازی امنیتی در مرزهای خود در شهر شانگهای چین، تحت عنوان «شانگهای 5» گردهم آمدن و در نهایت پس از 5 نشست سالانه، در 2001 به طور رسمی ایجاد «سازمان همکاری شانگهای» را اعلام کردند.
این سازمان اساسا بدون منظور کردن اهداف نظامی، در قالب همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی و با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه تاسیس شد. در واقع، عضویت در سازمان شانگهای از بطن تاسیس خود تا کنون، بر خلاف پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در زمینه همکاری نظامی تعهدی را برای اعضا ایجاد نمی‌کند. با توجه به تثبیت جایگاه این سازمان چهار سال بعد از تاسیس و جایگاه ویژه ایران در آسیای میانه، گفتگوها برای عضویت در این سازمان از سوی تهران پی‌گیری شد. در نهایت در سال 2005 ایران به عضویت ناظر این سازمان پذیرفته شد.
مغولستان در سال ۲۰۰۴ و یک سال بعد ایران، پاکستان، هند و افغانستان در سال ۲۰۰۵ و بعد از آن نیز بلاروس به عنوان عضو ناظر به سازمان مذکور ملحق شدند. هند و پاکستان نیز از سال ۲۰۱۷ به عضویت دائم این سازمان درآمدند. با این اوصاف، اکنون هشت عضو دائمی سازمان همکاری شانگهای عبارتند از هند، قزاقستان، چین، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان و چهار کشور افغانستان، بلاروس، ایران و مغولستان نیز به عنوان عضو ناظر و شش کشور آذربایجان، ارمنستان، پادشاهی کامبوج، نپال، ترکیه و سریلانکا نیز از شرکای گفت‌وگوی آن محسوب می‌شوند.
طی سال‌های بعد از 2005 به طور متمادی بحث پذیرش عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای مطرح بوده است اما تا جولای 2015 و بعد از امضای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) میان تهران و کشورهای 1+5 تحریم‌های بین‌المللی و قطعنامه‌های شورای امنیت مانع حقوقی و سیاسی محدود کننده در برابر پیوستن ایران به این نهاد بود. اما پس از تصویت قطعنامه 2231در شورای امنیت سازمان ملل متحد، اولین گام جدی برای عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای برداشته شد و مانع حقوقی بزرگ حذف شد. در این میان، گسترش نزدیک یاران به کشورهای عضو دائم سازمان همکاری شانگهای نیز از اهمیتی فوق‌العاده برخوردار بود و به نظر می‌رسد زمینه اعتماد میان طرفین را به همراه داشته است.
با نظر به این اوصاف، در سال 2017 تلاش ایران برای عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای با وجود موافقت تمامی اعضا، به دلیل مخالفت تاجیکستان که با طرح دلایل مختلف امنیتی، سیاسی و... بود، بدون نتیجه باقی ماند اما در وضعیت جدید شاهد بودیم که دوشنبه نیز نسبت به عضویت دائم تهران، رویکرد مثبتی ارائه . با پذیرش عضویت دائم ایران موافق کرد. در نهایت امروز 17 سپتامبر 2021 (26 شهریور 1400) عضویت دائم ایران، به عنوان نهمین کشور، عضو اصلی سازمان همکاری شانگهای پذیرفته شد.
مزایای متقابل پیوستن ایران به سازمان شانگهای به عنوان عضو دائم
در ارتباط با مزایای پیوستن ایران به سازمان شانگهای قبل از هر موضوع دیگری ضروری است که به ابعاد برجسته اهمیت سازمان شانگهای پرداخته شود و از درون این سطوح مزایای عضویت دائمی ایران مورد بررسی قرار بگیرد. در ارتباط با مهم‌ترین شاخص‌های برجسته سازمان شانگهای می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد.
1- رتبه اول در بیشترین تولید کننده و مصرف کننده انرژی در جهان را کشورهای عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای در اختیار دارند. همین امر نشان‌دهنده آن است که این سازمان در زمینه صادارات و واردات انرژی از یک سو می‌تواند همکاری تنگاتنگی را میان اعضا برقرار کند و از سوی دیگر، بر قیمت و بازار انرژی در سطح جهان تاثیرگذاری زیادی داشته باشد. ایران نیز به عنوان یکی از اعضای دائم در سازمان همکاری شانگهای می‌تواند از مزایای موجود در زمینه صادرات نفت و گاز به اعضا بهره بگیرد. در واقع، مسیر فروش و بازگشت مبالغ حاصل از صادارات انرژی به شکل قابل توجهی می‌تواند تسهیل شود.
2- کشورهای عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای در مجموع حدود نیمی از جمعیت جهان و یک چهارم خشکی‌های جهان را شامل می‌شوند. این مساله در ابتدای امر می‌تواند از نظر اقتصادی بازار بزرگی را برای همکاری اعضا با یکدیگر ایجاد کند و زمینه تسهیل و تقویت همکاری‌های تجاری و اقتصادی آنها با یکدیگر باشد. در مرحله بعد نیز چنین پتانسیل جمعیتی و سرزمینی‌ای در زمینه تغییر معادلت قدرت و ایجاد موازنه قوا در سطح جهانی می‌تواند بسیار موثر باشد. با نظر به این تفاسیر عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای در زمینه افزایش سطح صادارت غیرنفتی می‌تواند بسیار مثبت و مثمرثمر باشد. در شرایطی کنونی صادرات غیرنفتی ایران به کشورهای شرق آسیا و آسیای میانه بسیار اندک بوده از چند میلیارد دلار گذار نمی‌کند اما عضویت دائم ایران در این سازمان می‌تواند به شکل قابل توجهی درآمدهای تجاری ایران را افزایش دهد.
3- سازمان همکاری شانگهای یکی از معدود اجلاس یا سازمان‌هایی است که کشورهای غربی در ساختار اعضا، روند مدیریت و تصمیم‌گیری‌هایش هیچ‌گونه دخالتی ندارد. در حقیقت، ماهیت اصلی این نهاد در راستای تقابل با غرب و نهادهای وابسته به آن همانند ناتو موجودیت پیدا کرده است. در همین راستا شاهد هستیم که سازمان همکاری شانگهای در سال 2005 پیشنهاد آمریکا مبنی بر پیوستن به این سازمان را رد کرده بود که این امر نشان از نگرش کلان امنیتی، سیاسی و اقتصادی ویژه اعضا در مسیر تقابل با حوزه غرب دارد. در چنین وضعیتی، عضویت دائم ایران در این سازمان می‌تواند وجهه ضد غربی و انفصال این اجلاس با حوزه تمدنی آتلانتیک را به صورت گسترده تقویت کند.
4- در سطحی دیگر، ٣٢ ماده منشور سازمان همکاری شانگهای، موارد متعددی از تعهدات را برای اعضای دائم خود در زمینه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، مالی و امنیتی را در نظر می‌گیرد که بخشی از کارشناسان از این تعدات به عنوان ضامن‌های افزایش امنیت اعضا یاد می‌کنند. لذا می‌توان اظهار داشت که عضویت دائمی در ساطمان همکاری شانگهای می‌تواند نقشی ایجابی در تقویت امنیت ملی ایران داشته باشد.
5- در سطح پنجم عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای به معنای گذار از رویکرد محدود شدن تمرکز دستگاه سیاست خارجی ایران به توافق با غرب خواهد بود. بدین معنا که در سال‌های گذشته کانون تمرکز دستگاه دیپلماسی به ضرروت اجرای برجام و توافق با غربی‌ها معطوف شده بود اما در وضعیت جدید ایران با در پیش گرفتن رویکرد نگاه به شرق می‌تواند همکاری‌های دو جانبه خود را در سطوح مختلف با کشورهای عضو در سازمان همکاری شانگهای افزایش دهد. این امر در آینده نزدیک می‌تواند در قالب انعقاد قراردادهای مختلف تجاری، تزانزیتی و حتی امنیتی دو طرفه با کشورهای مختلف این منطقه بازنمود پیدا کند.
در کنار مزیت‌های عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای، عضویت ایران در این اجلاس می‌تواند نقش موثری در تسهیل واردات انرژی به شرق آسیا داشته باشد. در دهه‌های گذشته چین مهم‌ترین کانون صادرات نفتی ایران بوده و کشورهای دیگر همانند هند و پاکستان در زمینه خرید گاز و نفت از ایران ارتباطات تنگاتنگی با تهران داشته‌اند. اکنون پس از عضویت ایران در این سازمان می‌توان روند صادرات نفت و تامین نیازهای کشورهای عضور را در دسترس‌تر ارزیابی کرد.
از طرف دیگر نقش برجسته ایران در مبارزه با تروریسم و بی ثباتی به عنوان یک قدرت مسلم منطقه ای در منطقه حساس غرب آسیا و خلیج فارس برای کشورهای عضو شانگهای بویژه چین بسیار حائز اهمیت می‌باشد. به طور حتم یکی از موانع و چالشهای اصلی توسعه تجارت و مناسبات اقتصادی شرق آسیا با آسیای مرکزی و سپس اروپا تهدید ناامنی و بی ثباتی است.
از طرف دیگر نقش ایران در مقابله با دخالت های فرامنطقه ای غرب در خلیج فارس و به طور کلی غرب آسیا برای چینی ها که توسعه هژمونی اقتصادی خود در آینده را بر مبنای توسعه تجارت دریایی بنانهاده اند (برای مثال سرمایه گذاری 400 میلیارد دلاری در بندر گوادر پاکستان) بسیار حائز اهمیت است.
اطمینان از دسترسی به منابع انرژی پایدار و مطمئن ضروت و دغدغه مهمی برای اقتصادهای بزرگ است که چین با توجه به تلاش رقبای غربی برای تسلط بر شریان‌های انرژی در جهان بویژه خاورمیانه، از توسعه همکاری با ایران به عنوان یک کشور مستقل و رقیب غرب با منابع بزرگ انرژی بهره خواهد برد.
