الوقت- در میانه اوج گرفتن بحران‌های بین‌المللی که غالب آنها در نتیجه اقدامات و عملکرد دونالد ترامپ، ریس‌جمهور آمریکا بوده، یکی از مسائلی که کمتر مورد توجه واقع شده در ارتباط با افزایش بی‌سابقه و تاریخی سطح شکاف‌ها و اختلافات در مناسبات آنکارا با واشنگتن است. طی چند ماه گذشته، بحث خرید سامانه دفاع موشکی اس 400 روسیه از سوی دولت ترکیه، بیش از هر زمان دیگری به موضوع چالش میان دو طرف تبدیل شده است. از یک سو، اردوغان بر خرید و تحویل این سامانه اصرار دارد و حتی به نظر می‌رسد در آینده بسیار نزدیک این سامانه وارد محدوده سرزمینی ترکیه نیز خواهد شد. از سوی دیگر، ترامپ و دیگران دولت‌مردان آمریکایی تاکید می‌کنند در صورت اجرایی شدن این اقدام، ترکیه را از لیست کشورهای تحویل گیرنده جنگنده‌های اف 35 خارج خواهند کرد و حتی احتمالا تحریم‌هایی را بر آنکارا اعمال می‌کنند.
در چنین شرایطی اظهارات دولت‌مردان ترک مبنی بر خرید جنگنده و سایر ادوات نظامی در صورت تحریم ترکیه از سوی آمریکا، مساله‌ای است که پیچیدگی فزآینده مناسبات دو طرف را در پی داشته و اختلافات میان دو طرف را در مقام مساله‌ای جدی برای ناظران سیاسی مطرح کرده است. در وضعیت کنونی این مساله مطرح می‌شود که بحران اس 400 چه تاثیراتی را بر مناسبات آتی دو طرف بر جای می‌گذارد؟ آیا این بحران دامنه دار است یا اینکه می‌تواند در آینده نزدیک مهار و حل شود؟ نوشتار حاضر پاسخ به این مسائل را در سه محور مورد بررسی و تحلیل قرار داده است.
بحران اس 400 بر پیکره اختلافات بنیادین بعد از 2011
بحران پیرامون خرید اس 400 از سوی ترکیه را می‌توان در مقام متراکم شدن بحران‌های سابق میان آنکارا و واشنگتن مورد ارزیابی قرار داد. در سال‌های بعد از 2011 که موجی از جنبش‌های انقلابی منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا را در بر گرفت، دستگاه دیپلماسی ترکیه بر اساس دکترین عمق استراتژیک احمد داود اغلو که در آن دوران در سمت وزیر خارجه ترکیه حضور داشت، مداخله فعال در امور کشورهای بحران‌زده را در پیش گرفت. بر خلاف تصورات دولت‌مردان ترک که حداقلی از همراهی آمریکا و کشورهای اروپایی با سیاست‌های خود را انتظار داشتند، در عرصه میدانی، اساسا ترکیه و محور غربی در برابر یکدیگر قرار گرفتند.
در این میان بحران سوریه و در بطن آن، مساله حمایت آمریکا از حزب اتحاد دموکراتیک، شاخه سوری حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) مهمترین موضوعی بود که اختلافات میان دو طرف را به اوج رساند. علاوه بر این، دست داشتن آمریکا در کودتای 16 جولای 2016، عدم استرداد فتح‌الله گولن به ترکیه، تقویت نظامی مبارزان کرد سوری و در نهایت مخالفت با حمله ترکیه به مناطق تحت کنترل نیروهای دموکراتیک سوریه، زمینه تنش بیشتر میان آنکارا و واشنگتن را موجب شد. در مقطع کنونی نیز می‌توان تصمیم ترکیه برای خرید سامانه دفاع موشکی اس 400 را بخشی از راهبرد این کشور برای نزدیک شدن به محور کشورهای شرقی و نیز هشدار به واشنگتن ارزیابی کرد. در مجموع، همان‌گونه که در سال‌های بعد از 2014، یعنی بعد از ظهور رسمی داعش تا کنون، سطح اختلافات میان آمریکا و ترکیه افزایش پیدا کرده، در آینده نیز می‌توان شاهد افزایش بحران‌های میان دو طرف بود.
ترکیه و بازنگری در اتحاد استراتژیک با غرب
جدیت مقام‌های سیاسی ترکیه، به ویژه رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور این کشور در عدم عقب‌نشینی در برابر خواسته‌های واشنگتن، نشانگر تحولی عمده در نگاه یا تعریف مجدد آنکارا از حوزه اتحادها و جایگاه خود در نظام بین‌الملل است. اگر چه ترکیه طی سال‌های بعد از آغاز جنگ سرد که با پایان جنگ جهانی دوم در سال 1945 نیز همراه بود، همواره در محور کشورهای غربی قرار داشته و در مقام عضوی فعال از سازمان ناتو شناخته شده است اما در مقطع کنونی این ضرورت را به وضوح دریافته که به‌تدریج می‌بایست مسیری جدید را بازتعریف هویت خود در سیاست بین‌الملل اتخاذ کند.
در واقع، در نتیجه تحولات جدیدی که در عرصه قطب‌بندی‌های سیاسی در نظام بین‌الملل اتفاق افتاده، دولت‌مردان ترک دو مساله اساسی را دریافته‌اند. یکی اینکه الزاما منافع ملی ترکیه نمی‌تواند با منافع کشورهای غربی یعنی آمریکا و اروپا هم‌راستا باشد. نماد بارز این امر را می‌توان در رخدادهای مختلفی همچون حمله آمریکا به افغانستان و عراق در ابتدای دهه 2000 و تحولات منطقه غرب آسیا به ویژه سوریه بعد از موج بیداری اسلامی در سال 2011 مورد ملاحظه قرار داد. دیگر موضوع اینکه موج تحولات جهانی به گونه‌ای است که اساسا تعریف یک بازیگر از خود در قالب یک محور نه تنها ممکن نیست، بلکه می‌تواند تضعیف موقعیت آن را به همراه داشته باشد.
بنابر این ملاحظات، موضوع خرید سامانه دفاع موشکی اس 400 روسیه از سوی ترکیه و عدم تحویل جنگنده اف 35 به آنکارا از سوی واشنگتن را نمی‌توان در مقام مساله‌ای مقطعی و کوتاه مدت مورد بازخوانی قرار داد. واقعیت این است، پیش آمدن بحران در مناسبات میان ترکیه و آمریکا پیرامون این موضوع از یک طرف سرآغاز تجدیدنظر آنکارا در تعریف جایگاه خود در حلقه کشورهای غربی است و از طرف دیگر، به صدا درآمدن ناقوس مرگ اتحاد استراتژیک میان آنکار و واشنگتن است.
بنابر همین ملاحظه طی هفته‌های گذشته گزارش‌های حاکی از آن هستند که دولت ترکیه به خرید قطعات و اداوات لازم برای سلا‌ح‌های آمریکایی اقدام کرده است. این امر نشانگر آن است که دولت‌مردان ترک به آینده مناسبات خود با آمریکا دیدگاه مثبتی ندارند و این امکان را در نظر می‌گیرند که در آینده مشمول تحریم‌های آمریکا واقع شوند. بنابراین، از هم اکنون بنابر این ضرورت در پی ذخیره‌سازی قطعات جایگزین برای تعمیر سلا‌ح‌هایی هستند که امکان دارد در آینده دیگر از سوی واشنگتن به آنکارا داده نشود. این رخداد را می‌توان مهمترین خیز و نمود پایان اتحاد استراتژیک میان دو طرف ارزیابی کرد.
خارج شدن آنکارا از محدوده متحدان استراتژیک واشنگتن
شکاف میان آمریکا و ترکیه را تنها نمی‌توان بر اساس خواست و اراده آنکارا مورد تحلیل قرار داد؛ بلکه در جبهه مقابل نیز می‌توان از رویه‌ای سخن به میان آورد که از دوران باراک اوباما، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، با عنوان «خارج کردن محدود و تدریجی آنکارا از دایره متحدان» آغاز شده و در دوران ریاست جمهور دونالد ترامپ شدت بیشتری گرفته است. دولت باراک اوباما در جریان بحران سوریه، بر خلاف انتظارات دولت ترکیه کمترین میران همکاری را با این کشور در زمینه‌های تحقق خواسته‌هایشان داشت. اردوغان از همان ابتدای سال 2011 و در بطن آغاز بحران در سوریه، خواهان ایجاد منطقه امن در مرزهای شمالی سوریه شد اما بر خلاف انتظارات آنها، مقامات وقت کاخ سفید، به دغدغه‌های آنکارا روی خوش نشان ندادند.
علی‌الخصوص، در سال 2014 که اتحاد میان کردهای سوریه و آمریکا کلید خورد و کردها نقش پیاده‌نظام واشنگتن را در تحولات میدانی سوریه عهده‌دار شدند؛ عمق شکاف و تغییر نگاه کاخ سفید به جایگاه و نقش ترکیه در تحولات غرب آسیا به وضوح مشاهده شد. همچنین، در این دوران اوباما درخواست‌های مکرر اردوغان برای خرید سامانه دفاع موشکی پاتریوت را رد کرد؛ در نتیجه امر شاهد چرخش آنکارا به سوی مسکو و مطرح شدن خرید سامانه دفاع موشکی از 400 از روس‌ها بودیم.
بعد از اوباما، در دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ، ابعاد بحران در مناسبات ترکیه و آمریکا، حتی گستره بیشتری به خود گرفت. نه تنها ترامپ به همکاری و تداوم حمایت از کردهای سوریه ادامه داد، حتی در چندین مرحله با اعمال تعرفه بر صادارات فولاد ترکیه به آمریکا را هدف گرفت و مشکلات اقتصادی بزرگی را بر حزب عدالت و توسعه تحمیل کرد. در شدیدترین حالت نیز شاهد بودیم که دونالد ترامپ در قالب توئیتی ترکیه را تهدید کرد که در صورت حمله به کردهای سوریه، اقتصاد این کشور را نابود خواهد کرد و اکنون نیز شاهد هستیم که علاوه بر قطع دسترسی ترکیه به تحویل جنگنده اف 35، بحث اعمال برخی تحریم‌های اقتصادی نیز مطرح شده است. مجموع این شرایط نشانگر آن است که در وضعیت جدید ترکیه از دایره متحدان استراتژیک آمریکا خارج شده و به نظر می‌رسد در آینده نیز حتی شاهد تقابل جدی میان دو طرف خواهیم بود.
