الوقت- سفر آقای ظریف به ترکیه که پس از دیدار اخیر اردوغان و پوتین در مسکو صورت گرفت میتواند نشانه ای از آغاز تحولات جدید در روابط دو کشور و همچنین مسائل منطقه ای از جمله در سوریه باشد. برهمین اساس، پایگاه تحلیلی خبری الوقت مصاحبه ای را آقای دکتر شعیب بهمن کارشناس مسائل اوراسیا انجام داده است.
الوقت- با توجه به اهمیت سفر آقای ظریف به آنکارا و دیدار با مقامات ترکیه از جمله اردوغان، ارزیابی شما از این سفر چیست؟
بهمن: سفر ظریف به ترکیه پس از کودتای اخیر اهمیت زیادی دارد چرا که نه تنها در ابعاد دو جانبه باعث تحکیم روابط سیاسی و اقتصادی ترکیه و ایران می شود، بلکه می تواند زمینه ای برای حل مناقشات منطقه ای باشد. در طول چند سال اخیر بدلایل متعدد از جمله اختلافات دو کشور در مساله سوریه، روابط اقتصادی ایران و ترکیه تا حدی کاهش پیدا کرد که در جریان این سفر به نظر می رسد موافقت های اولیه برای گسترش این روابط اقتصادی صورت گرفته و به احتمال زیاد دو طرف در حوزه انرژی و گردشگری نیز روابط خود را گسترش خواهند داد. از سوی دیگر، با توجه به نقش اثرگذار تهران و آنکارا در برون رفت از بحران های منطقه ای، این دیدار می تواند گام اساسی در رسیدن به تفاهمات مشترک برای حل آنها از جمله در سوریه باشد.
الوقت- بسیاری معتقدند که این دیدارها، چه دیدار اردوغان از مسکو و چه دیدار ظریف از آنکارا، به معنای تغییر بنیادین در سیاست خارجی ترکیه نیست و امکان پیگیری سیاست‌های پیشین در دستگاه سیاست خارجی آنکارا وجود دارد، آیا این موضوع می تواند قابل تائید باشد؟
بهمن: در فضای امروز ترکیه که در واقع در فضای پساکودتایی است با توجه به این که دولت ترکیه از غرب نگران و ناراضی است، در نتیجه این کشور بطور طبیعی به سمت قدرت خارجی دیگری متمایل می شود. در چنین فضایی روسیه می تواند به عنوان عامل توازن بخش در سیاست خارجی ترکیه ایفای نقش کند.
در ابعاد منطقه ای نیز به نظر می رسد ترکیه به دو دلیل تمایل جدی به گسترش روابطش با روسیه دارد. دلیل اول به مباحث منطقه ای مربوط می شود. ترکیه پس از تنش با روس ها در خصوص سرنگونی جنگنده روسی، حمایت های لازم را از غرب دریافت نکرد و همین مسئله باعث احساس نوعی انزوا شد. در نتیجه، این احساس انزوا نیز عاملی بود که باعث شد تا سیاست خارجی ترکیه تا حد زیادی تغییر کند.
در بعد دوم ترکیه از گذشته تا کنون روابط زیادی با روسیه داشته است که این روابط طی دو سال اخیر به شدت کاهش پیدا کرد و بعد از سرنگونی جنگنده روسی نیز، ترکیه با اعمال تحریم روسیه مواجه شد. علاوه بر این مسائل امنیتی نیز در تغییر رویکرد ترکیه موثر هستند. به عنوان مثال ترکیه بحث ایجاد ارتباط و حمایت روسیه از کردها را مسئله مهمی در امنیت داخلی و خارجی خود تلقی می کند و به همین دلیل نیز در سفر اخیر اردوغان به روسیه توافق شد تا روسیه دست از حمایت کردها بردارد. علاوه براین ما مشاهده می کنیم که به هر حال ترکیه پیشنهاد همکاری نظامی علیه داعش را به روسیه داده است و اعلام آمادگی کرده است که نهادهای اطلاعاتی ترکیه بتوانند به تبادل اطلاعات با نهادهای امنیتی روسیه بپردازند.
در مجموع این موارد نشان می دهد اگرچه ما شاهد تغییر اساسی در سیاست خارجی ترکیه نخواهیم بود اما در خصوص پرونده های منطقه ای احتمال این که ترکیه کمی تغییر موضع داشته باشد وجود دارد. به عنوان مثال در مورد پرونده سوریه به رغم این که دولت ترکیه همچنان بر تغییر بشار اسد اصرار دارد، به هرحال تمایل دارد در جبهه ضد تروریسم به همکاری با روسیه وحتی ایران بپردازد. دلیل آن هم امتیازاتی خواهد بود که این کشور در مسئله کردها و مدیریت بی ثباتی و خشونت داخلی ممکن است از ان برخوردار شود.
الوقت- با توجه به اینکه در حال حاضر ایران و روسیه را می توان در راس جبهه ضد غربی ارزیابی کنیم، تمایل آنکارا به تعامل با ایران و روسیه می تواند پیام هشدارآمیزی به غرب باشد، به نظر شما عکس العمل غرب به این موضوع چگونه خواهد بود؟
بهمن: در مجموع در فضای پس از کودتا، ترکیه با انتقادات گسترده ای از سوی دولت های غربی مواجه شد و کشورهای غربی دولت ترکیه را متهم به نادیده گرفتن حقوق بشر و دموکراسی می کنند و معتقدند اردوغان به بهانه مقابله با کودتا به قلع و قمع مخالفان خود می پردازد. این در حالی است که به هر حال ترکیه هم با توجه به تنش زا شدن روابطش با غرب تلاش دارد با قدرت های دیگر روابطش را گسترش دهد، در نتیجه تمایل ترکیه به گسترش روابط با روسیه و ایران بر روابط آنکارا و غرب نیز تاثیر گذار خواهد بود. اگرچه روابط ترکیه با غرب در واقع متاثر از عوامل متعددی می باشد، اما به نظر می رسد در دراز مدت روابط ترکیه با غرب به حالت اولیه خود بازخواهد گشت و پس از سپری شدن مدتی تنش و لفاظی علیه یکدیگر این روابط دوباره به حالت عادی باز خواهد گشت. به این دلیل که ترکیه اساسا از لحاظ سازو کارهای امنیتی خود را در قالب غرب تعریف می کند. به هر صورت ترکیه عضوی از ناتو به شمار می رود و نظامیان این کشور دارای پیوندهای سنتی عمیق با آمریکا هستند. در نتیجه به رغم تنش های کوتاه مدت، در دراز مدت ترکیه به سمت غرب گرایش خواهد داشت، اما در عین حال حزب عدالت و توسعه از رابطه با ایران و روسیه می تواند به عنوان عاملی توازن بخش در سیاست خارجی خود استفاده کند.
الوقت- با توجه به این که ترکها معمولا سیاست خارجی خود را مبتنی بر هزینه و فایده پیگیری می کنند، جمهوری اسلامی ایران تا چه میزان می تواند به روابط آتی خود با ترکیه خوش بین باشد و از سوی دیگر ترکیه تا چه میزان در این رابطه قابل اعتماد است، بویژه آنکه سیاست های گذشته ترک ها به خوبی نشان داده است آن ها به راحتی می توانند در بازی سیاست تغییر مسیر دهند؟
بهمن: روابط ایران و ترکیه از چند منظر قابل بررسی است. عامل جغرافیا باعث می شود دو کشور ایران و ترکیه مراودات گسترده ای داشته باشند و روابط شان گسترده باشد. در واقع همجواری عامل مهمی در روابط ایران و ترکیه است.
بحث دوم مسئله اقتصادی است. ایران و ترکیه نیاز اقتصادی متقابل دارند. این همکاری بویژه در حوزه انرژی حیاتی و مهم ارزیابی می شود چرا که ترکیه با توجه به اقتصاد روبه رشدی که دارد هم نیازش به منابع انرژی افزایش پیدا می کند و هم تمایل دارد که خود را به عنوان کانون انرژی منطقه معرفی کند تا بتواند منابع انرژی ایران، روسیه و جمهوری آذربایجان را از طریق خاک خودش به کشورهای اروپایی منتقل کند.
از طرف دیگر برای ایران نیز بحث فروش انرژی بویژه بحث صادرات انرژی به اروپا از طریق ترکیه اهمیت زیادی دارد و جغرافیای ترکیه می تواند تسهیل کننده این موضوع باشد. بنابراین هر دو کشور در حوزه اقتصادی می توانند تکمیل کننده هم به شمار روند.
در بعد مسائل امنیتی نیز هر دو کشور دغدغه‌های مشترک دارند. هر دو کشور دارای اقلیت کرد می باشند که این مسئله هردو کشور را نسبت به آینده کردی منطقه و شکل گیری ژئوپلیتیک جدید کردی در منطقه نگران می کند. همچنین هر دو کشور در جغرافیایی قرار دارند که متاثر از تروریسم و افراط گرایی می توانند آسیب پذیر باشند. به همین دلیل نیز امنیت ایران و ترکیه تا حد زیادی به هم پیوستگی دارد.
اما چهارمین عاملی که در روابط ایران و ترکیه تاثیرگذار است، عامل منطقه ای و بین المللی متاثر از شکل گیری نظم جدید منطقه ای است. در این خصوص به نظر می رسد ایران و ترکیه دارای اختلاف نظر می باشند. عمق این اختلافات هم به بحران سوریه و همچنین تحولات عراق مرتبط می شود. با وجود این اختلافات و همچنین تهدیدات امنیتی مشترک علیه دو کشور، می توان انتظار شکل گیری همکاری مشترک را داشت.
مجموع این عوامل نشان می دهد ایران و ترکیه دارای زمینه های مساعدی برای همکاری متقابل می باشند، اما در عین حال ایران باید یک بازی همه جانبه را با ترکیه داشته باشد. بویژه این که ایران و ترکیه نه تنها در خاورمیانه بلکه در سایر مناطق پیرامونی از جمله آسیای میانه و قفقاز، هم می توانند وارد تعامل شوند و هم رقابت و تنش. بنابراین اگر ایران وارد بازی همه جانبه و چند وجهی با ترکیه شود، می تواند در صورت تغییر بازی از طرف ترکیه، غافلگیر نشود.
