الوقت- کودتای 15 جولای 2016، شکست سنگینی برای نظامیان در تاریخ کودتاهای کشور ترکیه محسوب می‌شود. برای نخستین بار در تاریخ این کشور، یک کودتا که به مرحله‌ی عملیاتی رسیده، از سوی دولت این کشور سرکوب و خفه می‌شود. اردوغان در طی سال‌های اخیر، زمینه را برای چنین شکستی با ایجاد شکاف عمیق در ارتش، نیروهای پلیس و وابسته‌نمودن دستگاه اطلاعاتی میت به دولت، فراهم نموده بود. اما باید توجه داشت که شکست کودتا بی شک، عواقب سنگینی را بر دوش دموکراسی ترکیه بر جای خواهد گذاشت. مردی که طبعی اقتدارطلب دارد و از خفه‌کردن و به محاق بردن هرگونه صدای مخالف باکی ندارد، بدون تردید، از همان روز اول بعد از شکست کود بهانه‌ی لازم برای مشروعیت قانونی سرکوب و حذف مخالفان برای اردوغان فراهم شده است. نوشتار حاضر بخش سوم و پایانی از مقاله «کودتای 15 جولای 2016: زمینه‌ها، علل ناکامی و پیامدهای آن» می‌باشد. در بخش اول زمینه‌ها و تاریخ کودتاهای نظامی در ترکیه مورد بحث قرار گرفت. در بخش دوم، علل ناکامی کودتا در قالب چهار سطح مورد تحلیل تئوریک واقع شد. اما نوشتار حاضر، در مقام بخش سوم به مهم‌ترین برون‌دادهای کودتا در وضعیت متشنج و منازعه‌آلود ترکیه اختصاص دارد. به‌طور کلی، مهم‌ترین پیامدهای آتی بعد از شکست کودتای 15 جولای 2016 را می‌توان در قالب 6 محور مورد واکاوی قرار داد.
1- کودتای دوم به سبک اردوغان؛ پاک‌سازی ارتش پس از قوه‌ی قضائیه و پلیس ترکیه
این کودتا را شاید بتوان واپسین تلاش نظامیان برای جلوگیری از رفتن به‌زیر سلطه‌ی اردوغان دانست، تلاشی که شکست خورد و برونداد آن تصویه‌ی دوباره در ارتش و نیز طراحی جدید آن در سطوح مختلف خواهد بود. اجرای فرمان رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه برای پاک‌سازی ارتش و قوه قضائیه همچنان ادامه دارد و فرمان آن از ساعات پس از کودتا با دستگیری و برکنار قضات و فرماندهان و افسران کشور صادر شده است. گفته می‌شود تاکنون 6000 نفر در ارتباط با کودتا در این کشور دستگیر شده‌اند. در عین حال، نخست وزیر یلدرم از تلاش برای هموارنمودن قانون برای اعدام کودتاگران خبرداد که این امر زمینه را برای نشان دادن ضرب‌شست نهایی حزب عدالت و توسعه و حکومت این کشور به ارتش فراهم خواهد کرد. اردواغان برای کودتای غیر ارتشی خود به جان نظامیان کشور، بهتر از ارتش برنامه‌ریزی نموده و زمینه را برای به سرانجام رساندن طرح خود فراهم می‌بیند.
2- واکنش منفی احزاب اصلی ترکیه به کودتا
پس از اعلام کودتا، احزاب سیاسی و اصلی ترکیه، بیانیه‌های رسمی خود را انتشار دادند، که در همه‌ی آنها یک صدای مشترک به گوش می‌رسید؛ محکوم نمودن کودتا و هرگونه تلاش نظامی و میلیتاریزه نمودن کشور. احزاب سیاسی عمده ترکیه کودتای 15 جولای این کشور را محکوم کرده و از سربازان خواستند تا خیابان‌ها را ترک نموده و به پایگاه‌های خود بازگردند. در همین راستا، احزاب حاضر در پارلمان ترکیه؛ حزب جمهوری‌خواه خلق، حزب حرکت ملی، حزب دمکراتیک خلق‌ها و حزب حاکم عدالت و توسعه، کودتا را در بیانیه‌ای مشترک محکوم کردند و این اقدام را نقض موازین دمکراسی در ترکیه خواندند.
برونداد کودتا اگرچه به معنای کوتاه آمدن کامل احزاب از مواضع پیشین خود نخواهد بود، اما می‌تواند زمینه‌ای را برای همبستگی ملی جهت ترمیم شکاف میان نیروهای سیاسی کشور و تلاش برای کاهش تنش‌ها فراهم نماید، البته باید منتظر عملکرد حزب حاکم یعنی عدالت و توسعه بود، که مهم‌ترین عامل تنش‌زا میان نیروهای سیاسی کشور در دو سال اخیر بوده است.
3- بازتاب‌های بین‌الملل در حمایت از دولت ترکیه
پس از ظهور داعش و بحران کوبانی، دولت ترکیه در سطح داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی، فشارهای زیادی را به‌واسطه‌ی اتهام همکاری با داعش و تسهیل مسیر ترانزیتی این گروه تروریستی تحمل می‌کرد. از سوی دیگر نیز انتقادات زیادی به رهبری و اقتدارگرایی اردوغان وارد می‌شد، اما به‌رغم این انتقادها و فشارها، هیچ یک از نهادهای بین‌المللی سیاسی؛ مانند سازمان ملل متحد، ناتو، اتحادیه اروپا، آمریکا، روسیه و یا دولت آلمان و کشورهای منطقه، به پشتیبانی از کودتاگران برنخواستند. حتی یونان هم به سرعت 8 سرنشین هلیکوپتر ترکیه‌ای را بازداشت نمود و در مذاکره با ترکیه برای تحویل آنان قرار دارد. در همان ساعت اولیه، که فضای تردید و ابهام از نتیجه‌ی کودتا بر جهانیان مسلط شده بود، اقدام به کودتا در ترکیه از سوی سیاست‌مداران و دولت‌های جهان محکوم شد. حال آنکه، اکثر این کشورها نسبت به موج دستگیری‌ها و اقدام‌های خودسرانه برای آزار و اذیت متهمان مشارکت در کودتا نیز هشدار داده‌اند.
شاید در دو سال اخیر، هرگز دولت ترکیه با این موج از حمایت بین‌المللی مواجه نبوده است و نیز تا به این میزان در کانون توجه مثبت جهانی نبوده، چرا که این کشور تا پیش از کودتا به عنوان یک متهم در مسائل و تنش‌های منطقه‌ای نگریسته می‌شد، اما اینک نقش قربانی را در یک عملیات نافرجام بازی می‌کرد که کشورهای جهان به حمایت از دولت قانونی آن به‌پاخاسته‌بودند.
4- نمایش قدرت مردمی اردوغان؛ خاطره‌زدایی از میدان تقسیم
پس از شروع کودتا و قرائت بیانیه‌ی رسمی ارتش توسط تلویزیون دولتی ترکیه، کودتاچیان که مهره‌های ارشدشان در ستاد مشترک ارتش بودند، انتظار داشتند تحرکات حداقلی شان جو روانی لازم را برای تهیج مردم به حمایت از کودتاچیان ایجاد کند، اما این انتظار به واقعیت بدل نشد. نیمه‌های شب اردوغان با شبکه CNN ترک تماس گرفت و در این تماس رئیس‌جمهوری ترکیه از مردم خواست برای دفاع از کشور و دولت در میادین و خیابان‌های شهر تجمع کنند. این درخواست، تاثیر فوق‌العاده‌ای در وقایع چند ساعت آینده که با شکست کودتا به پایان رسید داشت. واکنش مردم در پاسخ به درخواست اردوغان غیرقابل پیش‌بینی بود. هیچ کس انتظار نداشت آنها با دستان خالی به سمت فرودگاه و محل‌های استقرار کودتاچیان حرکت کنند. کودتا نتیجه‌ای جز نمایش قدرت اردوغان نزد طبقه مذهبی و مردم عادی نداشت. یک دقیقه پیام رئیس جمهوری، زمینه‌ایی بود که پس از آن هزاران نفر در خیابان بودند.
اما بخش قابل توجهی از این مساله را باید در تجمع میدان تقسیم ترکیه جست‌وجو نمود. میدانی که در سال 1392، کانون و نماد مقاومت مردم در مقابل دولت اردوغان بود، که پیامد آن حمله پلیس به تظاهرات‌کنندگان بود. این میدان خاطره‌ای تلخ در ذهن مردم داشت که سمبل زشت آن را اردوغان باید دانست، اما با کودتای نافرجام ارتش، اردوغان از حامیانش خواست تا در این میدان تجمع نمایند و او در ذهن خود می‌خواند که تصویر ناخوشایند خود را در این میدان به تصویری جدید و حمایت‌گونه از خود تبدیل نماید. در همین راستا مردم با تجمع در میدان تقسیم استانبول و در آنکارا علیه نظامیان شعار دادند، میدانی که تندیس کمال آتاتورک را در خود جای داده است و مردم با عکس اردوغان در دست‌هایشان عکس یادگاری می‌گرفتند و برای اردوغان اشک می‌ریختند.
5- وضعیتی برای مقابله و فشار بیشتر بر جنبش گولن و حامیان آن
با اعلام اتهامات سال‌های اخیر توسط اردوغان و حزبش علیه جنبش خدمت و رهبر آن فتح‌الله گولن، حزب و دولت حاکم در ترکیه از سال ۲۰۱۳ به تعقیب آشکار و گاها تحت لوای قانون هواداران و فعالان خدمت پرداختند و برخی از مقامات بلندپایه دولت را به اتهام همکاری با فتح‌الله گولن دستگیر کردند. دولت به این بهانه که طرفداران فتح‌الله گولن در رسانه‌های جمعی نفوذ کرده‌اند، شماری از اصحاب رسانه را برکنار کرده یا از کار بازداشته است. در ادامه نیز، دولت جنبش فتح‌الله گولن را جریانی تروریستی شناخته و فعالان این گروه را به عنوان تروریست‌های خطرناک، تحت پیگرد قرار داده است. پس از کودتا نیز و به شکلی تکراری و تاکیدی در جریان مراسم تشیع جنازه‌ی قربانیان کودتا، رجب طیب اردوغان نظامیان طرفدار فتح الله گولن را به کودتا متهم کرده و اطمینان داد که افراد وابسته به فتح الله گولن از تمام مناصب نظامی و قضایی تصفیه می‌شوند. نخست وزیر نیز اعلام نمود که اعضای بلندپایه‌ی ارتش در این کودتا حضور نداشته و اعضای گروه تروریستی دولت موازی (هوداران گولن) عامل اصلی کودتا هستند. اردوغان از آمریکا درخواست نمود تا فتح‌اله گولن را به ترکیه تحویل دهد.
در مقابل فتح‌اله گولن، رهبر اسلام‌گرای ترک که در آمریکا زندگی می‌کند، اعلام نموده که؛ «کودتا را نفرین می‌کنم و همیشه از این ایده که حکومت از راه انتخابات آزاد و به سبکی دموکراتیک تغییر کند، حمایت نموده‌ام و کودتا 15جولای را محکوم می‌کنم». وی از سوی دیگر خود را قربانی کودتا در نیم قرن گذشته‌ی ترکیه می‌داند و همیشه آن را محکوم نموده است. گولن، حتا طی بیانیه‌ای اعلام کرد که کودتای ترکیه احتمالاً تلاشی بوده که توسط اردوغان سازماندهی شده است، چرا که حتی 1 درصد از کسانی را که در این کودتا نقش داشته‌اند، نمی‌شناسد و احتمالاً این کودتای نظامی ساختگی بوده است. اما بخت با نیروهای حامی گولن یارنخواهد بود، رئیس جمهور بهانه‌ی لازم را برای سرکوب و تصویه‌ی حامیان گولن دارد.
6- زمینه‌یابی برای قدرت‌گیری بیشتر ریاست جمهوری و اعمال محدودیت بر دموکراسی
روز پس از کودتا، ژان مارک آیرو، وزیر امور خارجه فرانسه، گفت که شکست کودتا در ترکیه نباید دولت این کشور را به دورزدن اصول دمکراتیک در این کشور ترغیب کند. از سوی دیگر، یارقیچ‌لر مصطفی قره‌داغ، رئیس کانون وکلای ترکیه، دولت این کشور را متهم کرده که به بهانه مواجهه با کودتاگران، در صدد سرکوب مخالفان برآمده است. او می‌گوید: «تنها عاملان کودتا دستگیر نشده‌اند بلکه منتقدان اردوغان که هیچ نقشی در این تلاش نداشتند، جزء بازداشت شدگان هستند». امید نوری‌پور، سیاست‌مدار ایرانی- آلمانی حزب سبزهای آلمان و عضو مجلس نمایندگان آلمان "بوندس تاگ" در مصاحبه با روزنامه آلمانی "هوفینگتون پست" تهدیدهای اردوغان را "ترسناک" خواند. با این استنادات، گویا باید انتظار قدرت‌گیری بیشتر اردوغان و سرکوب مخالفان را داشته باشیم، وضعیتی که هم دموکراسی ترکیه را که از دو سال پیش در معرض خطر قرار گرفته، بیشتر به حاشیه خواهد برد و هم زمینه را برای ترتیب و سازماندهی قدرت در دستان اردوغان بیشتر خواهد کرد. تحت لوای تلاش برای بازگرداندن قانون اعدام به دستگاه قضایی ترکیه، مخالفان با چوبه‌دار مواجه خواهند شد. اردوغان اینک قدرت و همراهی بخش بزرگی از جامعه ترکیه؛ خصوصا اسلام‌گرایان را با خود دارد، که نمایش قدرت مردی پس از کودتا سندی است بر این مهم، در عین حال قوانین و نهادهای قضایی، سیاسی و نظامی آنچنان که رئیس جمهور می‌خواهد، برای نشان‌دادن قدرت او و محدودیت بر دموکراسی ترکیه بسیج خواهند شد.
یحیی زرین نرگس - آرمان سلیمی
**این مقاله بخشی از مجموع مقالات پرونده تحولات ترکیه( ویژه کودتای جولای) می‌باشد.
