الوقت- طی 40 روز گذشته رخداد هایی به شکل متوالی در میادین سیاسی و نظامیِ سوریه رخ داده است که به نظر می رسد علیرغم پراکندگیِ موضوعی ارتباطی منطقی بین آنان برقرار است. لذا در گزارش پیش رو تلاش بر این است تا با روند سازی از مسائلی نظیر تشکیل سومین دولت موقت ائتلاف معارضین سوری ، عذر خواهیِ رسمی ترکیه از روسیه ، روند ترک مخاصمه و ارتباط گیری روس ها با بدنه اصلی ارتش آزاد سوریه به دور نمایی از احتمالات آینده در صحنه سیاسی – نظامیِ این کشور دست یابیم.
روز 27 اردیبهشت 1395 ( 16 می 2016) ، طی یک اتفاق بی سر و صدا ، مجمع عمومی شورای ائتلاف معارضین سوری، دکتر جواد ابوحطب را به عنوان، سومین رئیس دولت موقت سوریه برگزید. او از بین نامزدهای دیگر ائتلاف محمد ولید ثامر، محمد نورالدین حمیدی، محمد یاسین، نجار و عواد العلی برگزیده شد و مکلف گردید تا برای تشکیل دولت موقت وارد خاک سوریه شود. البته ابوحطب یک متخصص قلب است که پیش از این روز 16 شهریور 1394 (هفتم سپتامبر 2015) ، همراه با هیئتی وارد خاک سوریه شده بود و در مناطق تحت کنترل ارتش آزاد استان های ادلب و لاذقیه به ملاقاتِ روئسای شوراهای محلی رفته بود. او همان روز به پزشکان سوری خارج از کشور فراخوان داده بود تا برای پر کردن خلاء 80 درصدی پزشکان حرفه ای به مناطق تحت کنترل ارتش آزاد وارد شوند. او از همان مقطع تلاش برای ایجاد موسسه ای در دانشگاه حلب به منظور آموزش کار آموزان را آغاز کرده بود.
با این وصف ابوحطب روز 31 اردیبهشت 1395(20 می 2016) ، برای اولین بار بعد از آغاز بحران ، در مقام ریاست دولت موقت برآمده از هیئت ائتلاف معارضین سوری به ادلب سفر کرد و با نمایندگان شوراهای محلی ادلب ، حما و حلب برای انتخاب وزاری کابینه یک دولت تکنوکرات و غیر حزبی به منظور خدمت رسانی به مردم مناطق آزاد شده از کنترل حکومت تشکیل جلسه داد. ابوحطب روز 24 خرداد 1394(14 ژوئن 2015) ، گزارش مفصلی درباره ظرفیت های ایجاد یک مدیریت مطلوب شهری در این استان، به هیئت عمومی ائتلاف ملّی سوریه در استانبول ارائه داده بود که حاصل سفرش به مناطق تحت کنترل ارتش آزاد در ادلب و لاذقیه بود.
در ادامه این روند طی اتفاق قابل تامل دیگری ، عبد الرحمن الحاج وزیر آموزش دولت موقت سوم با حضور در دانشگاه حلب، اقدام به راه اندازی آن کرد و در یک سخنرانی که به طور زنده از رسانه های تصویری ویدئویی در شبکه های اجتماعی پخش می شد اعلام کرد: «حالا دانشگاه حلب 2 بخش دارد. بخش اول که توسط رژیم اسد و بخش دوم که توسط دولت موقت اداره می شود».
هرچند ابوحطب اقدام برای ورود دولت موقت به خاک سوریه را از سال 2015 آغاز کرده است ، اما به نظر می رسد ورود به ادلب و تشکیل کابینه ، متاثر از وضعیت امنیتی است که بواسطه طرح ترک مخاصمه مشترک روسیه و آمریکا از نهم اسفند 1394(28 فوریه 2016) آغاز شده است. طبق اعلام وزارت دفاع روسیه اولین توافقات آتش بس با گروهای معارض معتدل در ادلب روز 14 اسفند 1394 (چهارم مارس 2016) و در قالب امضاء قرارداد ترک مخاصمه نماینده هیئت روسی با 7 گروه معارض انجام شده بود. البته روند قرار دادهای آتش بس در ادلب و حلب از ماه می 2016 و با آغاز حملات جیش الفتح در روز پنجم همان ماه به خان طومان دچار تعلیق شده، اما به هر حال براساس گزارش های نوبه ای وزارت دفاع روسیه تا 4 تیر 1395(24 ژوئن 2016) ، تعداد مناطق حفاظت شده به 162 رسیده و 61 فرمانده میدانی از گروه های موسوم به معارضین معتدل اقدام به امضاء قرار داد آتش بس با نماینده روسیه کرده اند.
در حالی دولت ابوحطب برگزاری جلسات مستمر خود را علیرغم وجود درگیری و بمباران در مناطق تحت کنترل ارتش آزاد ادامه می دهد که بخشی از بدنه شورای ائتلاف معارضین سوری در هیئت عالی مذاکره کننده نیز حضور دارند و به طور مستمر در حال مشورت با سطوح مذاکره کننده در قاهره و مسکو هستند. به نظر می رسد می توان بین حضور دولت موقت ابوحطب در ادلب و سفر «احمد عوينان الجربا» عضو هیئت عمومی شورای ائتلاف معارضین سوری به روسیه ارتباط منطقی برقرار کرد. وی که بر اساس توافق روسیه و آمریکا به هیئت عالی مذاکره کننده ریاض پیوسته ، با لاوروف حول موضوع تاسیس گروه شبه نظامی جدید معارضین سوری با نام نیروهای نخبه سوریه به گفتگو پرداخت. نیروهایی که از بدنه ارتش آزاد منشعب شده اند و قرار است با داعش مبارزه کنند. در حالی جربا در کنفرانس خبری بعد از ملاقاتش با لاوروف از آمادگی خود برای همکاری با روس ها بر روی زمین خبر داد که روس ها پیش از این از روز سوم نوامبر 2015 برقراری ارتباط و همکاری اطلاعاتی با معارضین سوری را آغاز و از روز 20 آبان 1394 (11دسامبر 2015) نیز همکاری نظامی با آنان علیه مواضع جبهه النصره و داعش را شروع کرده بودند.
با توجه به این روند مولفه های زیر دارای اهمیت هستند:
1. حضور سومین دولت انتقالی به ریاست ابوحطب در خاک سوریه ، پدیده جدیدی محسوب می شود که رخداد آن در مقطع فعلی قابل تامل به نظر می رسد. هر چند کابینه ابوحطب هنوز موفق به ایجاد ساختار اداری منسجمی در مناطق تحت کنترل ارتش آزاد نشده و از دیگر سو این مناطق عمدتا در نقاط منفصل از هم قرار دارند، اما نشانه های کوچکی مثل حضور هم زمان وزارت آموزش این دولت در دانشگاه حلب حکایت از توافق ضمنی معارضین با حکومت مرکزی سوریه دارد.
2. دعوت معنادار روسیه از جربا برای سفر به مسکو و مذاکره بر سر نیروهای نخبه سوریه ، حکایت از آغاز توافق بین روس ها با بدنه اصلی ائتلاف معارضین و تبعا ارتش آزاد سوریه دارد که می توان انتظار داشت در راستای و فراهم کردن شرایط فرایند انتقال موفقیت آمیزِ رهبریِ سیاسیِ سوریه انجام شده باشد. در واقع انتقال قدرت سیاسی ، ماموریت ویژه ذکر شده در بیانیه مشترک ایالات متحده آمریکا و روسیه به عنوان روسای مشترک گروه بین المللی حمایت از سوریه است.
3. فارغ از نشانه های جاری بین معارضین سوری با حکومت مرکزی و روسیه ، به نظر می رسد می توان عذر خواهیِ رسمیِ اردوغان از پوتین به خاطر سرنگون کردن جنگنده این کشور و مطالبه برای بازگرداندن روابط به سطح قبلی و مطالبه برای مبارزه با تروریسم را نیز در راستای چارچوب کلی توافقات پیشین تحلیل کرد که نتیجه آن به زودی با فشار به جبهه النصره و گروه های اسلام گرای متحد با شاخه القاعده در جیش الفتح نمایان خواهد شد. نتیجه چنین فرایندی ، تلاش برای پاکسازیِ زمین از جبهه النصره (به خصوص در استان ادلب) و قطع راه های لجستیک آن از ترکیه در راستای باز شدن فضای حیاتی بیشتر برای فعالیت دولت ابوحطب است.
فارغ از شرایط پیش بینی ناپذیرِ جبهه نبرد به نظر می رسد ورود ترکیه به روند مشارکت با روس ها، عملا به معنی به رسمیت شناختن جبهه شمال و شمال غرب به عنوان حوزه نفوذ و فعالیت شورای ائتلاف معارضین سوری و ارتش آزاد سوریه است که مقرّ اصلی آنان در خاک ترکیه قرار دارد. با این وصف به نظر می رسد به زودی شاهد تشکیل دو مرکز ثقل قدرت در شمال غرب سوریه و دمشق خواهیم بود که موازنه آینده قدرت در مذاکرات و کُنش بازیگران نیز حول آن شکل خواهد گرفت. شکل گیری چنین روندی می تواند به معنی حرکت سریع مرکز ثقل قدرت در شمال غرب به سمت کسب مشروعیت بین المللی باشد که تلاش برای مشروعیت زدایی از حکومت مرکزی سوریه در نقطه مقابل آن قرار دارد.
