الوقت- درحالی که مناقشه قره‌باغ پس از بازپس گیری این منطقه توسط ارتش جمهوری آذربایجان در سپتامبر سال گذشته، فروکش کرده بود اما در روزهای اخیر با اعلام مواضع روسیه بر سر کریدورهای جنجالی در قفقاز، این زخم کهنه دوباره سر باز کرده است.
سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه هفته گذشته در سخنانی گفت:«ما طرفدار انعقاد سریع یک معاهده صلح میان باکو و ایروان و رفع انسداد ارتباطات هستیم».
لاوروف گفت:«متاسفانه این رهبری ارمنستان است که در توافقنامه امضا شده توسط نخست‌وزیر پاشینیان، در مورد ارتباطات از منطقه سیونیک ارمنستان، کارشکنی می‌کند».
اظهارات لاوروف سپس توسط دیگر مقامات روسی نیز دنبال شد تا نشان دهد کرملین خواب‌هایی برای مناقشه ایروان و باکو دیده است. در همین رابطه ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه نیز در اظهاراتی گفت که «زنگزور» مسیری است که می‌تواند قلمرو اصلی آذربایجان به نخجوان را از طریق سیونیک متصل کند. حتما در چارچوب گفتگو‌‌های صلح سه جانبه با ارمنستان، رفع انسداد زنگزور مورد بحث قرار خواهد گرفت».
در پایان جنگ 44 روزه قره باغ در سال 2020 که با پیروزی آذربایجان به اوج رسید، دو کشور یک توافقنامه آتش‌بس سه‌جانبه را در کنار روسیه امضا کردند که شامل بخش‌هایی برای باز کردن مسیرهای حمل و نقل بود.
همانطور که در ماده 9 توافق آتش‌بس آمده است:«کلیه ارتباطات اقتصادی و حمل‌ونقل در منطقه باید رفع انسداد شود. ارمنستان امنیت ارتباطات حمل و نقل بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و نخجوان را به منظور ترتیب دادن تردد بدون مانع افراد، وسایل نقلیه و محموله در هر دو جهت تضمین می‌کند».
آذربایجان قویاً معتقد است که ماده 9 شامل افتتاح کریدور زنگزور می‌شود اما مقامات ارمنستان معتقدند که در قرارداد 2020، هیچ اشاره‌ای به احداث کریدور زنگزور نشده است. از طرف دیگر مقامات ارمنی استدلال می‌کنند که این بند از توافقنامه در ازای تعهد باکو با باز کردن کریدور لاچین برای دسترسی ارمنستان به منطقه خودگردان قره باغ بوده است که آذربایجان آن را در نوامبر سال گذشته کاملاً تصرف کرد. بنابراین کسی که معاهده را زیر پا گذاشته جمهوری آذربایجان است. همچنین دولت ارمنستان تعریف آذربایجان از کریدور زنگزور با داشتن حق حاکمیتی و دسترسی نامحدود به منطقه نخجوان بدون هیچ پست بازرسی ارمنی را تفسیر غلط این بند می‌دانند.
دلیل تغییر موضع روسیه
تغییر مواضع روسها در قبال تحولات قفقاز، پس از سفر دو هفته پیش ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه به جمهوری آذربایجان انجام شد و به نظر می‌رسید که در این سفر، بررسی تحولات قره‌باغ یکی از موضوعات کلیدی بود. این درحالی است که پیش از این روسیه موضع منفعلانه‌‌ای درباره این منطقه داشت و هیچگاه به این صراحت موضع‌‌گیری نکرده بود. انفعالی که البته بیشتر به نفع طرف آذربایجانی در نظر گرفته می‌شد زیرا مسکو و ارمنستان سالها پیش توافقنامه امنیتی امضا و ایروان در پیمان امنیت جمعی با محوریت روسیه قرار داشت و از این رو خواهان مداخله نظامی روسیه در برابر تهاجمات جمهوری آذربایجان بود.
روسها معتقد بودند که وظیفه پیمان امنیت جمعی در چارچوب حمایت از مرزهای شناخته شده بین‌المللی است اما قره باغ به عنوان منطقه اشغال شده شناخته می‌شود و به همین خاطر از اعزام نیرو خودداری کرد. ممانعت از اعزام نیرو و کاهش حمایتهای روسیه از ارمنستان در نهایت سبب شد تا ایروان از سازمان امنیت جمعی خارج شود و در پی این اقدام روابط بین این کشور با ارمنستان به سردی گرایید. حتی ارمنستان برای اولین بار از زمان استقلال با آمریکا رزمایش مشترک برگزار کرد که خشم روسها را برانگیخت و به تنش‌آمیز شدن روابط انجامید.
اگرچه این احتمال وجود دارد که روسیه برای تنبیه ارمنستان، از سیاستهای باکو حمایت می‌کند اما مسائل دیگری نیز در این تغییر مواضع دخیل هستند.
بحران اوکراین و تحریم‌های غرب علیه روسیه به طور جدی ترافیک محموله از روسیه به اروپا را با مشکل مواجه کرده و طبیعتاً علاقه به مسیرهای حمل و نقل جایگزین افزایش یافته است. بنابراین، کریدور زنگزور مسیرهای تجاری که آسیای مرکزی و قفقاز را به هم متصل می‌کند. کریدور ادعایی جمهوری آذربایجان در واقع یک پروژه ژئوپلیتیکی است که اروپا را از طریق مسیر آذربایجان-ترکیه به آسیای مرکزی و چین متصل می‌کند.
گسترش شبکه راه آهن روسیه، ارمنستان، آذربایجان و ترکیه، افزایش تجارت منطقه‌ای و بین‌المللی مسکو در میانه تحریم‌ها را به دنبال خواهد داشت. سیستم حمل و نقل بین خزر شامل مسیرهای شرق-غرب-میانه (کریدور میانی) و شمال-جنوب در کنار مولفه اقتصادی، یکی دیگر از مواردی که در پس افزایش علاقه روسیه به موضوع مورد بررسی وجود دارد.
روسیه که هیچ امیدی به بازگشت روابط با غرب به دوره قبل از جنگ اوکراین ندارد، لذا قصد دارد از طریق کریدورهای شرقی تجارت خود با سایر مناطق را توسعه دهد. در این میان آذربایجان می‌تواند نقش مهمی در تحقق خواسته‌ها مسکو ایفا کند.
همچنین آذربایجان به دلیل داتشن ذخایر نفت و قرار گرفتن در مسیر کریدور شمال-جنوب، برای روسیه اهمیت زیادی دارد تا بتواند با کمک این کشور بخشی از کارزار تحریمی غرب را خنثی کند.
حجم تجارت روسیه و‌اذربایجان در سالهای اخیر روند تصاعدی به خود گرفته و در سال 2023، به رقم 4.3 میلیارد دلار رسید که نسبت به سال 2021، رشد 35 درصدی را نشان می‌دهد. از اینرو، روسیه سعی دارد با تقویت مناسبات خود با آذربایجان و حمایت از طرحهای باکو در قفقاز، روابط خود با این کشور را تحکیم کند.
همچنین مسئله دیگر در قبال مواضع روسیه توجه به روند حمایتی غرب بویژه اروپا از تکمیل کریدور شرق به غرب برای اتصال به چین است. غربی‌ها برخلاف نمایش سیاسی حمایت از ارمنستان در واقع منافع بیشتری در همکاری با جمهوری آذربایجان می‌بینند و از این رو مخالفتی با تشکیل کریدور مورد نظر آذربایجان ندارند. در این میان مسئله روسیه آن است که با پیشدستی مانع از تسلط و تفوق غربی‌ها در اداره این کریدور شوند و خود مدیریت این موضوع را در دست داشته باشند چرا که ارمنستان حتی در صورت موافقت با احداث چنین کریدوری هرگز به مدیریت باکو و آنکارا تن نخواهد داد.
لبریز شدن کاسه صبر ایران
به رغم حمایت روسیه از پروژه زنگزور، اما ایران کماکان روی اصول خود در برابر هر گونه تغییرات ژئوپلیتیک در قفقاز ایستاده است. مقامات ایرانی هشدار داده‌اند که هرگونه تلاش برای تغییر مرزها یا پویایی‌های ژئوپلیتیکی در منطقه قابل تحمل نخواهد بود.ایران در واقع طرح کریدور زنگه‌زور را تهدیدی بزرگ برای منافع ژئوپلتیکی و اقتصادی خود در منطقه می‌بیند و چه بسا اهداف رقبا ایجاد خفگی ژئوپلتیکی در این منطقه برای تهران باشد.
کریدور زنگزور از سوی ایران به عنوان یک تهدید بالقوه برای دسترسی خود به ارمنستان و به تبع آن به اروپا تلقی می‌شود. ایران به صورت تاریخی با تلاش‌های آذربایجان و ترکیه برای ایجاد این کریدور مخالفت کرده است. ایران نسبت به تحولات قفقاز جنوبی حساس بوده و هیچگاه تغییر مرزها و حاشیه‌های امنیتی آنرا تحمل نخواهد کرد.
عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران روز پنجشنبه (15 شهریور) در حساب کاربری خود در شبکه اکس نوشت:«هر تهدیدی علیه تمامیت ارضی همسایگان ما، یا ترسیم دوباره مرزها، چه در شمال باشد، چه در جنوب، چه در شرق و چه در غرب، غیرقابل قبول است و برای ایران خط قرمز به شمار می‌رود».
واکنش قاطع مقامات جمهوری اسلامی نشان می‌دهد تهران کاملاً نسبت به روند تحولات هوشیار است و بر تعهد خود به حفاظت از منافع ژئوپلتیکی و باز ماندن مرزهای تاریخی با ارمنستان و قفقاز تاکید می کند.
ایران معتقد است که هیچ قاعده‌ای به امنیت و موقعیت ژئوپلیتیکی یک کشور در منطقه قفقاز جنوبی بر سایر کشورها اولویت نمی‌دهد. بنابراین مسکو هرگز نباید انتظار داشته باشد که برای حل و فصل اختلافات با ارمنستان به ایده کریدور زنگزور متوسل شود.
همچنین به روسیه توصیه شده از اقداماتی که ممکن است روابط راهبردی بین مسکو و تهران را مختل کند، خودداری کند، زیرا ایده زنگزور نقطه اشتعال جدیدی در نزدیکی مرزهای بسیار حساس شمال غرب ایران ایجاد خواهد کرد.
ایران برای اینکه نشان دهد با هر گونه تغییرات ژئوپلیتیکی در قفقاز مخالف است دست به ابتکارات جدید زده است. ایران در مهرماه 1401، کنسولگری خود را در شهر کاپان در ارمنستان افتتاح کرد و روز شنبه (17 شهریور) نیز پل «آلاوردی» با حضور سفیر ایران و وزیر زیرساخت ارمنستان در مرزهای دو کشور افتتاح شد و این سیگنالی به بازیگران منطقه است که تهران اجازه نخواهد داد تا قفقاز وجه المصالحه قدرتهای دیگر قرار گیرد.
مقامات ایرانی معتقدند در یکسال گذشته که روسیه موضع انفعالی درباره زنگزور داشت، موضع دولتمردان باکو در قبال تحولات قفقاز نرم شده بود و زنگزور را کنار گذاشته و از کریدورهای جایگزین از داخل ایران برای اتصال به نخجوان سخن می‌گفتند. حتی اولین رزمایش ایران و آذربایجان در خردادماه سال جاری به منظور پاکسازی و مقابله با ترویسم در منطقه ارس برگزار شد و نشان داد که باکو در مسیر تعامل و ثبات‌سازی در قفقاز حرکت می‌کند و از بلندپروازی‌های خود دست کشیده است. اما با مواضع جدید روسها، تهران نگران است که رهبران آذربایجان این تغییر موضع مسکو را چراغ سبز برای احداث کریدور زنگزور تلقی کرده و با اقدام نظامی سعی در اجرایی کردن این پروژه جاه‌طلبانه داشته باشند که منطقه را به سمت بحران جدید سوق خواهد داد.
از طرفی، ترکیه هم به عنوان بزرگترین حامی آذربایجان ممکن است با توجه به موضع روسیه، بار دیگر از متحد خود برای تحقق خواسته‌های باکو در قفقاز حمایت کند.
رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه سال گذشته در سخنانی به صراحت تاکید کرد که مانع جدی در مسیر احداث زنگزور، ایران است و باکو باید با همسایه جنوبی خود اختلافات را در این زمینه حل کند و نشان می‌داد که آنکارا هم بنابه تغییر و تحولات منطقه، بر روی این کریدور پافشاری نمی‌کند اما اگر آنکارا دوباره دست حمایتی خود را روی باکو بگذارد، شاید الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان دوباره جری‌تر شده و از این فرصت برای رسیدن به آمال و آرزوهای خود استفاده کند.
