الوقت- جنگ اوکراین اگرچه به لحاظ ژئوپلتیکی اروپا محور به شمار می‌رود اما از آنجا که این جنگ بر منطق مقابله با هژمونی آمریکا و برچیدن نظم ساخته و پرداخته غربیها شروع شده، نظام بین‌الملل را هم تحت تاثیر قرار داده است. این جنگ که اکنون وارد دومین سال خود شده است، به دلیل جنگ افروزی غربیها و تلاش روسیه برای حفظ تصرفات خود، دورنمای روشنی برای پایان دادن به درگیریها خونین وجود ندارد و حتی به گفته غربیها برای مدت طولانی این جنگ ادامه خواهد داشت. بنابراین، بحران اوکراین در یکسال گذشته به دلیل گستردگی آن تاثیر زیادی بر نظام بین‌الملل گذاشت که نمود آنرا می‌توان در حوزه اقتصادی و امنیتی به خوبی مشاهده کرد.
آثار زیانبار بر اقتصاد جهان
باتوجه به اینکه در دنیای کنونی اقتصاد حرف اول را در روابط بین کشورها می‌زند، لذا بحران اوکراین هم بیش از همه تاثیر منفی خود را در این حوزه برجای گذاشته است. در همان روزهای اول، آثار جنگ اوکراین بر بازارهای انرژی که به افزایش حدود 40 درصدی در قیمت نفت منجر شد، نگرانیها را نسبت به آینده این بحران افزایش داد. این افزایش قیمت که متاثر از جنگ و اعمال تحریمهای گسترده غرب علیه نفت و گاز روسیه بود، بازارهای اقتصادی را به شدت متلاطم کرد و اروپاییها بیش از دیگران تبعات زیانبار این بحران را حس کردند و کمبود نفت و گاز در اروپا و هشدارهای رهبران این قاره نسبت به زمستان سخت گواه این بود که آینده تیره و تاری در انتظار اقتصادهای جهانی است.
باتوجه به قدرت تاثیرگذاری روسیه در عرصه انرژی جهانی که حدود 18 تا 20 درصد صادرات این منابع را در جهان به خود اختصاص داده است، تحریمهای غرب به کاهش این منابع در بازارها منجر شد و بر اساس گزارشها، در سراسر اتحادیه اروپا، جریان گاز از روسیه بین ماههای می و اکتبر 2022، حدود ۸۰ درصد کاهش یافت و محدودیت‌های وارداتی، بخش‌هایی از صنایع انرژی‌بر را با خطر مواجه کرد و کشورهای اروپایی برای جلوگیری از تعطیلی کارخانه‌ها به خرید گاز طبیعی مایع از کشورهایی مانند قطر و الجزایر روی آوردند اما با این حال نتوانستند کمبود ناشی زا قطع انرژی از مسیر روسیه را جبران کنند و سالها زمان می‌برد تا بتوانند جایگزین‌هایی برای گاز روسیه پیدا کنند. وابستگی شدید اروپا به گاز روسیه سبب شد تا غربیها بیش از پیش به دنبال انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی و باد بروند تا از تبعات بحرانهای جهانی در آینده در امان بمانند.
یکی از نتایج جنگ اوکراین، مشکلاتی بود که برای سیستم‌های اقتصادی کشورها ایجاد شد و تقریبا در بسیاری از کشورها، سرمایه‌گذاران از تورم افسارگسیخته و تاثیر منفی آن بر رشد جهانی تاثیر پذیرفتند و نگرانیها نسبت به بحرانهای مالی در جهان افزایش یافت. آمریکا و اروپاییها بیش از همه افزایش تورم را تجربه کردند و خود آمریکا به دلیل گرانی سوخت تورم 9 درصدی را ثبت کرد که در 40 سال گذشته بی‌سابقه بود. بنابراین، با ادامه این بحران که افق روشنی برای آن وجود ندارد، نهادهای «برتون وودز» مانند صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی از اواسط سال 2022، پیش‌بینی‌های رشد جهانی خود را بازبینی کرده و آنرا تا حد قابل توجهی تغییر دادند. صندوق بین‌المللی پول، پیشبینی خود در رابطه با رشد جهانی برای سال ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ را کاهش داده و بانک جهانی نیز با در نظر گرفتن فشار ناشی از جنگ اوکراین بر اقتصاد جهانی پیش بینی رشد خود را از ۴. ۱ درصد به 2.3 درصد کاهش داد.
سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD)، در گزارش چشم‌انداز اقتصادی ۲۰۲3 خود اعلام کرد جهان درحالی باید از رکود در سال جاری جلوگیری کند که بدترین بحران انرژی از دهه ۱۹۷۰ باعث کاهش شدید در رشد خواهد شد و اروپا بیشترین ضربه را خواهد خورد. اقتصاددانان این نهاد از بانک‌های مرکزی خواسته‌اند نرخ بهره را افزایش دهند و بر اساس پیش‌‌بینی‌‌ها، رشد اقتصادی جهان از 1/ 3 درصد در سال 2022 به 2.2 درصد در سال 2023 کاهش خواهد یافت.
تسریع کاهش سلطه دلار
از آنجا که روسها گفته‌اند روابط این کشور با غرب به دوره قبل از جنگ اوکراین بازنخواهد گشت به همین خاطر مسکو به دنبال طراحی ساختاهای مالی جدید برای مبادلات جهانی است تا اهرم فشار آمریکا در جهان را از بین ببرد. روسیه برای مقابله با سلطه دلاری آمریکا با متحدان خود از جمله ایران و چین ابتکارهای جدیدی را در پیش گرفته است. در همین راستا، سه کشور موافقت خود را به انجام تعاملات تجاری با ارزهای ملی اعلام کرده‌اند و ایران و روسیه اولین گامها را در این زمینه برداشته‌اند و بخشی از تعاملات خود را به جای دلار با روبل و ریال انجام می‌دهند.
ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه چند ماه پیش در سخنانی خواستار تشکیل یک نظام مالی بر مبنای واقعیت‌های نظام چند قطبی شد. روسها تلاش می‌کنند با کمک کشورهای درحال توسعه این ساختار نوین را تاسیس کرده و سلطه دلاری آمریکا را در جهان برای همیشه از بین ببرند. به همین خاطر بود که رسانه‌های غربی در ماههای اخیر بارها اذعان کرده‌اند که با ابتکارعمل‌های جدید در عرصه جهانی به رهبری روسیه، واشنگتن در آینده دیگر نمی‌تواند از اهرم فشار دلار برای تضعیف دشمنانش استفاده کند.
تقویت روابط کشورهای آسیای مرکزی با ایران در یکسال گذشته و نزدیکی کشورهای عربی به چین و روسیه نشان داد که کشورها دیگر از آمریکا حرف شنوی ندارند و حساب باز کردن روی متحدان برای تحت فشار قرار دادن کشورهای متخاصم کارایی خود را از دست داده است.
هر چند غربیها تلاش داشتند با تحریمهای گسترده، اقتصاد روسیه را تضعیف کرده و ارزش روبل را کاهش دهند اما مسکو با برنامه‌های جایگزین و یافتن مشتریان جدید برای نفت و گاز خود، تاثیر تحریمهای غرب را تا حد زیادی خنثی کرد و برخلاف تصور غربیها ارزش روبل در برابر دلار افزایش یافت.
از آنجا که شرکتهای بزرگ غربی تحت فشار آمریکا مجبور شدند تعاملات خود با روسیه را قطع کنند، زیانهای هنگفتی را متحمل شدند و جنگ اوکراین آسیب پذیری شرکتها را از طریق کاهش صادرات، سود کمتر به واسطه افزایش بهای انرژی و مشکل در یافتن منابع مالی تشدید کرد.
افزایش ناامنی غذایی در جهان
متلاطم کردن بازارهای مالی و انرژی پایان ماجرا نبود و تبعات منفی بحران اوکراین به بازارهای مواد غذایی در جهان نیز سرایت کرد و بسیاری از کشورها به دلیل کمبود غلات که 40 درصد آن از روسیه و اوکراین تامین می‌شد، با بحران غذایی مواجه شدند و سازمان ملل و خوار و بار جهانی (فائو) بارها نسبت به ناامنی غذایی در جهان هشدار داده‌اند. کاهش عرضه محصولاتی مانند گندم و ذرت، باعث افزایش شدید قیمت آنها در بازارهای جهانی شد و برخی کشورها از جمله ترکیه محدودیتهایی را برای صادرات مواد غذایی به خارج اعمال کردند تا در آینده از بروز بحران غلات در داخل جلوگیری کنند.
برنامه جهانی غذای سازمان ملل پیشتر در گزارشی در این باره گفته بود که اوکراین تولید موادغذایی کافی برای ۴۰۰ میلیون نفر از جمعیت جهان را برعهده دارد و کمبود ناگهانی انرژی، کود و غذا و افزایش قیمت این محصولات، اقشار مختلف اجتماعی در جهان را تحت تاثیر قرار داده اما آثار آن برای فقیرترین افراد ویرانگر است. بر اساس آمارهای منتشر شده برخی کشورها افزایش قیمت محصولات کشاورزی تا 300 درصد را هم تجربه کردند و برای غلبه بر آثار زیانبار این بحران جهانی برای کشورهای فقیر، سالها و شاید دهه‌ها زمان لازم باشد.
در سال ۲۰۲۲، شاخص سالانه قیمت مواد غذایی فائو 14.3 درصد نسبت به سال قبل و 46 درصد بیشتر از سال۲۰۲۰ بود. در نتیجه، ۲۲۲ میلیون نفر در سراسر جهان در سال گذشته با ناامنی غذایی حاد مواجه شدند. کشورهای اروپایی و آمریکا که هر ساله مازاد غذایی داشتند پس از جنگ اوکراین با کمبود کالاهای اساسی مواجه شدند و گزارشهای منتشر شده از خالی شدن قفسه فروشگاهها به دلیل کمبود مواد غذایی حکایت داشت. تحریمهای غرب علیه روسیه نیز تأثیر زیادی بر افزایش قیمت مواد غذایی داشت، و این تحریم‌ها زیرساخت‌های صادراتی روسیه را به عنوان یکی از بزرگترین صادرکنندگان مواد غذایی و کودهای شیمیایی با اخلال مواجه کرده و عرضه این محصولات را کاهش داد.
جنگ اوکراین درحالی اقتصادها را درنوردید کرد که دنیا تازه از آثار زیانبار پاندمی کرونا تا حدودی رهایی یافته بود و شروع این بحران مشکلات کشورها را دوچندان کرد. تعدادی از کشورهای ضعیف که به کمکهای مالی غرب وابسته هستند، از جنگ اوکراین بیشتر متضرر شدند، چرا که آمریکا و اروپاییها به خاطر تامین هزینه‌های گزاف جنگ، مجبور هستند کمکهای خارجی به کشورهای درحال توسعه را کاهش دهند و به همین خاطر بسیاری از تحلیلگران و مقامات غربی آینده تیره و تاری را برای 2023 پیش بینی می‌کنند.
گذار به نظام چند قطبی
نظم نوین جهانی که پس از فروپاشی شوروی در سال 1991 در نظام بین‌الملل حاکم شده بود پس از جنگ اوکراین، درحال رنگ باختن است. مقامات مسکو در یکسال گذشته بارها از تشکیل نظام چند قطبی در جهان سخن گفته‌اند که هدف اصلی آن به چالش کشیدن هژمونی آمریکا است.
ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در ابتدای جنگ اوکراین در مخالفت با یکجانبه‌گرایی آمریکا گفت:«وضعیت کنونی جهان سخت‌تر از چیزی است که در دوران جنگ سرده بوده و یک کشور نمی‌تواند بر تمام جهان سیطره پیدا کند. امروز سیستم تک قطبی که پس از فروپاشی شوروی به وجود آمده بود، در حال فروپاشی است».
روسها الگوی سرمایه‌داری و ایدئولوژی رهبران غربی را منسوخ شده می‌دانند که تجویز آن برای جهان امروزی کارایی ندارد و باید نظم دیگری جایگزین آن شود که رهبری آن را این بار نه غربیها بلکه کشورهای شرقی عهده دار خواهند بود. درحالی که آمریکا تلاش می‌کند هژمونی خود را بازیابد، کشورهای دیگر نیز برای جلوگیری از تسلط واشنگتن بر خود، توانایی‌های ملی و استقلال راهبردی خود را افزایش می‌دهند.
تلاش چین برای توسعه روابط با کشورهای عربی خلیج فارس و اقدامات روسیه برای نزدیک کردن کشورهای صاحب نفت و گاز به اردوگاه خود، و دعوت از کشورهای درحال توسعه برای عضویت در سازمان شانگهای و گروه بریکس همگی بر این مسئله صحه می‌گذارد که جهان در آستانه ورود به عصر جدیدی است که در آن آمریکا دیگر قدرت بلامنازع جهان نخواهند بود. آمریکا به دلیل سلطه اقتصادی خود نهادهای مالی جهان را 8 دهه به گروگان گرفته و از این طریق دشمنانش را تحت فشار قرار می‌دهد اما با تشکیل نظام چندقطبی، اعمال نفوذ در کشورها دیگر به راحتی امکان پذیر نخواهد بود.
میرا میلوسویچ متخصص سیاست بین‌الملل از موسسه سلطنتی الکانو اسپانیا معتقد است اگر جنگ اوکراین تمام شود، دنیا دیگر مثل قبل نخواهد بود. بعد از جنگ اوکراین، وضعیت از یک سیاست امنیتی به سمت یک سیاست دفاعی و دو بلوک «غرب و دیگران» می‌رود. این وضعیت چندان تاریک یا روشن نیست و به سبک جنگ سرد نخواهد بود چرا که وابستگی متقابل اقتصادی بیشتر است. در حال حاضر، قدرتهای جدیدی مانند چین و هند و دیگر قدرتهای منطقه‌ای‌تر مانند برزیل و ترکیه، نفوذ خود را افزایش داده‌اند، اما آنچه در بافت غربی شاهد هستیم، کاملا برعکس بوده و به سمت زوال نسبی می‌رود. به گفته او، «بر اساس نقشه جهان، شرق بیشتر طرفدار مسکو است و غرب تقریبا به موازات آن، در برابر روسیه قرار دارد».
در همین رابطه، روسیه برای احیای موقعیت خود در دوران شوروی سابق و ایجاد توازن در برابر غرب، تلاش کرده تا سازمانها و نهادهای منطقه‌ای نزدیک به خود مانند «سازمان شانگهای و گروه اقتصادی بریکس» را تقویت کند و روابط خود را با اعضای این نهادها افزایش داده است. سازمان شانگهای به دلیل حضور قدرتهای اقتصادی نوظهور مانند چین، هند و همچنین ایران می‌تواند روسیه را در رسیدن به هدفش کمک کند.
کشورهای عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای، روی هم بیشترین تولیدکننده و مصرف‌کننده انرژی در جهان می‌باشند. در میان این کشورها چهار قدرت اتمی چین، روسیه، هند و پاکستان وجود دارد که از میان آنها روسیه و چین اعضای دائمی شورای امنیت نیز هستند. مساحت کشورهای عضو این سازمان روی هم ۳۶۸۸۹۶۰۷ کیلومتر مربع یعنی در حدود یک چهارم سطح خشکی‌های زمین است. همچنین نه کشور عضو در حدود ۳ میلیارد و ۳۶۳ میلیون نفر جمعیت دارند که در حدود ۴۳ درصد جمعیت جهان را شامل می‌شود. تولید ناخالص داخلی 9 کشور عضو دائم شانگهای بیش از 21 تریلیون دلار است و حجم تجارت سالانه این کشورها نیز بیش از 6 تریلیون دلار است. از آنجا که رشد اقتصادی این کشورها درحال رشد است، و روسیه و چین در پی تقویت مناسبات دوجانبه و چندجانبه با دیگر اعضا هستند تاثیر این سازمان در اقتصاد جهان در آینده بیش از این خواهد بود.
امنیتی شدن جهان
از بعد نظامی هم جنگ اوکراین وضعیت امنیتی جهان را مخاطره‌آمیز کرده است و جهان اکنون بیش از هر زمان دیگری ناامن شده است که هر گونه اشتباه محاسباتی از سوی یکی از طرفین درگیر در اوکراین، می‌تواند منجر به جنگی گسترده‌تر و ویرانگر شود. جنگ اوکراین به همه کشورها اصل مهم خودیاری و ارتقای توانمندی‌های نظامی را یادآوری کرد زیرا دلخوش کردن به حمایتهای قدرتهای بزرگ همانند آمریکا و ناتو نه تنها امنیت‌ساز نخواهد بود بلکه مخاطره‌آمیز نیز می‌تواند باشد.
از طرف دیگر تعلیق معاهده کاهش و کنترل تسلیحات هسته‌ای «استارت نو» توسط روسیه، نگرانی نسبت به بازگشت به دوره جنگ سرد را افزایش داده است، چرا که کشورهای صاحب این سلاحهای مخرب پس از این بازدارندگی توان نظامی خود را افزایش خواهند داد و این مسئله به مسابقه تسلیحاتی منجر می‌شود. روسها بارها گفته‌اند که جنگ‌افروزی غربیها در اوکراین و تلاش برای شکست مسکو، می‌تواند به شروع جنگ جهانی سوم منتهی شود و نسبت به عواقب آن هشدار داده‌اند و گفته‌اند اگر آمریکا و اروپا تلاش کنند روسیه را شکست دهند، این کشور از تمامی ظرفیت‌های بازدارنده خود استفاده خواهد کرد.
مع الوصف در حالی که اصرار غرب در به شکست کشاندن روسیه و ارسال تسلیحات به اوکراین، پیشبینی پایان کوتاه مدت جنگ را کمرنگ کرده است این بحران و نتایج آن نقطه عطفی در جهت‌دهی به نظام بین المللی در حال گذار کنونی شناخته می‌شود.
