الوقت- درحالی که بخش عمده تجارت جهانی از طریق مسیرهای دریایی انجام می‌شود اما امروزه مسیرهای ریلی و جاده‌ای هم در تعاملات تجاری بین کشورها نقش مهمی ایفا می‌کنند و توجه به این خطوط ترانزیتی برای کشورهای محصور در خشکی، اهمیت به سزایی دارد و به همین خاطر در سالهای اخیر، جمهوریهای آسیای مرکزی و افغانستان تلاش کرده‌اند با توسعه زیرساختهای ریلی خود را از این تنگنای جغرافیایی رها سازند.
هرچند جامعه بین‌المللی به لحاظ سیاسی دولت موقت طالبان را به رسمیت نشناخته، اما کابل امیدوار است که بتواند با نقش آفرینی در کریدورهای ارتباطی بویژه ریلی تجارت خارجی خود را گسترش داده و از مزایای ترانزیت منطقه‌ای کالا برخوردار شود.
بر این اساس، اداره راه‌آهن طالبان اعلام کرده طی دو هفته آینده مرحله سوم راه‌آهن خواف-هرات به پایان می‌رسد و انتقال از این مسیر آغاز خواهد شد. عبدالسمیع درانی، سخنگوی اداره راه‌آهن افغانستان در این باره دگفت:«قرار است در روزهای آینده یک هیئت از کابل به کشور ایران اعزام شود و در آنجا موضوعات مشخصی از جمله همکاری ریلی و آغاز نقل و انتقال کالا مورد بحث قرار خواهد گرفت». اتاق صنایع و معادن افغانستان نیز گفته است که بهره‌برداری راه‌آهن خواف-هرات در کاهش هزینه کالاهای بازرگانی مهم است و در کنار هزینه کمتر، کالاهای بازرگانی در زمان کوتاه به افغانستان می‌رسد.
احداث راه‌آهن خواف -هرات از چند دهه پیش برای افزایش مبادلات تجاری و سهولت در انتقال کالاها بین دو کشور مطرح بود اما برخی مسائل مانع از شروع احداث این مسیر ریلی شد اما با مصوبه‌ای که دولت ایران در سال 1382 و در اوج اشغالگری غربیها در افغانستان تصویب کرد، مراحل اولیه احداث این مسیر شروع شد ولی به دلیل مشکلات فنی و مالی تا سالها این راه‌آهن پیشرفت چندانی نداشت. با این حال از آذرماه 1399 توسعه این خط ریلی سرعت گرفت و بخشهای اول و دوم آن تکمیل شد و در حال حاضر نیز قطعه سوم آن به زودی افتتاح خواهد شد.
این مسیر ریلی در مجموع ۲۲۵ کیلومتر طول دارد که عملیات اجرایی آن در چهار قطعه طراحی شده بود، که قطعات اول و دوم آن در خاک ایران و بخشهای سوم و چهارم آن نیز در خاک افغانستان قرار دارد. بر اساس توافقات انجام شده، قرار بود ایران سه بخش اول آن را با هزینه خود احداث کند و تکمیل قطعه چهارم نیز به طرف افغانی محول شده است. کار ساخت بخشهای چهارگانه آن باید به طور مشترک اجرا می‌شد، اما افغانستان به دلیل مشکلاتی که در تأمین سرمایه قطعه چهارم داشت، تاکنون پیشرفت قابل توجهی در مرحله ساخت این قطعه انجام نشده است.
حدود 140 کیلومتر از این خطوط ریلی در خاک ایران و 85 کیلومتر در افغانستان قرار دارد و هزینه ساخت سه قطعه آن که بر ذمه ایران است، حدود 2000 میلیارد تومان برآورد شده است. این خط ریلی شامل 9 ایستگاه است که 5 ایستگاه در داخل ایران و 4 ایستگاه آن در خاک افغانستان واقع شده است.
تاثیر راه‌آهن بر تعاملات دوجانبه افغانستان و ایران
توسعه همه جانبه خطوط ریلی در مرز مشترک با همسایگان، یکی از اولویت‌های جمهوری اسلامی برای توسعه تجارت خارجی است و مسیرهای ترانزیتی در این میان نقش قابل توجهی دارند. در این شرایط رسیدن مراحل پایانی پروژه خط آهن خواف-هرات به مراحل پایانی خود، همزمان شده است با تکمیل مسیر خط آهن خاش به چابهار به طول 154 کیلومتر که عملاً به معنای فاصله اندک تا اتصال افغانستان به اقیانوس از طریق ایران می‌باشد. روز پنجشنبه معاون اول رئیس جمهور و مقامات محلی استان سیستان بلوچستان این خط ریلی بسیار مهم که تنها بندر اقیانوسی ایران را به شبکه راه آهن ریلی شمال جنوب متصل می‌کند افتتاح کردند.
با تکمیل این خط مواصلاتی هزینه‌های صادرات کالا بین دو کشور را کاهش یافته و همچنین کالاهای بازرگانی در زمان کوتاه از ایران به افغانستان و بالعکس می‌رسد. پیش‌بینی شده با بهره‌برداری از این خطوط مواصلاتی سالانه سه میلیون تن کالا و ۲۰۰ هزار مسافر در این مسیر جابه‌جا و از حجم ترافیک کامیون در مرزهای دو کشور و هزینه‌های ترانزیت کاسته شود.
تاکنون مبادلات زمینی بین ایران و افغانستان از طریق جاده‌ای انجام می‌شد ولی با افتتاح این خطوط ریلی، انحصار حمل کالا از مسیرهای جاده‌ای شکسته می‌شود، و همچنین امنیت مبادلات تجاری هم افزایش خواهد یافت. براساس گزارشها، درحال حاضر ۴۰ درصد حجم واردات کشور افغانستان از طریق پایانه مرزی دوغارونِ شهرستان تایباد صورت می‌گیرد لذا فعالیت مسیر ریلی خواف-هرات شمار ۱۸۰ هزار دستگاه کامیونی را که سالانه از طریق دوغارون بین ایران و افغانستان کالا حمل می‌کنند به میزان ۵۰ درصد کاهش داده و نه تنها هزینه حمل و نقل بار را کمتر می‌کند، بلکه انتظار می‌رود بر حجم مبادلات اقتصادی بین ۲ کشور به میزان قابل توجهی بیفزاید.
حجم تجارت سالانه ایران و افغانستان بیش از یک میلیارد دلار است که با تجهیز این ناوگان ریلی حجم مبادلات در آینده افزایش خواهد یافت و سبب شکوفایی اقتصادی در شهرهای واقع شده در این مسیر خواهد شد. مقامات ایرانی بر این باورند که در صورت بهره‌گیری مناسب از این خط ریلی، به ویژه در آینده‌ای نه‌چندان دور که سایر حلقه‌های اتصالی آن به شبکه بین‌المللی راه‌آهن از طریق ایران و افغانستان فراهم می‌شود، استان‌های مرزی در شرق تبدیل به کانون‌های فعال اقتصادی و پیوند دهنده روابط حسنه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با کشورهای افغانستان خواهند شد. از اینرو، نیاز به توسعه زیرساختهای ریلی است تا هر چه بهتر از این فضای به وجود آمده برای تقویت روابط تجاری با جهان خارج استفاده کرد.
در زمانی که ایران تحت تحریمهای غرب قرار دارد، دسترسی به مسیرهای امن ترانزینی برای صادرات کالا، اولویت تهران است تا از طریق خطوط ریلی و جاده‌ای بخشی از مشکلات اقتصادی خود را حل کند و خواف-هرات در خاک افغانستان و خاش - چابهار در خاک ایران بخشی از پروژه‌ها است.
باتوجه به اینکه افغانستان به لحاظ جغرافیایی محصور در خشکی است و به آبهای آزاد راه ندارد، به همین دلیل خط آهن خواف-هرات با اتصال به کریدور شمال-جنوب ایران به بندر چابهار و اقیانوس هند دسترسی خواهد داشت. به اعتقاد برخی کارشناسان، افغانستان احداث راه‌آهن خواف-هرات را به عنوان طرحی جهت تحقق رویاهای خود برای مبدل شدن به چهار راه ترانزیت و توسعه پایدار می‌داند که در کنار آن ایران به عنوان عامل اصلی تحقق رویای دیرینه افغانستان حالا می‌تواند شرق کشور را برای اتصال ریل به معادن و منابع صادراتی خود متحول کند.
از سوی دیگر، افغانستان یک کشور وادراتی است و ایران نیز برای صادرات کالاهای خود به ویژه کالاهای صنعتی و مصالح ساختمانی به کشورهای همسایه نیاز دارد، به همین منظور راه‌آهن خواف -هرات می‌تواند در این زمینه کارگشا باشد و افغانستان کوتاه‌ترین مسیر برای ورود ایران به بازار آسیای مرکزی است و نقش این کریدورهای ریلی در این تعاملات نقش مهمی خواهند داشت. درحال حاضر، ایران یکی از بزرگترین شرکای تجاری افغانستان محسوب می‌شود و با بهره‌برداری از این خط ریلی میزان تبادلات اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی میان دو کشور در آینده به نحو قابل توجهی افزایش خواهد یافت.
کمک به افزایش مبادلات تجاری در بین کشورهای منطقه
خط آهن خواف-هرات علاوه بر توسعه مبادلات تجاری بین ایران و افغانستان، برای کشورهای منطقه هم مزایایی به همراه دارد. چون این خط ریلی بخشی از پروژه اتصال به کریدورهای آسیای مرکزی و چین است و در توسعه مناسبات تجاری بین کشورهای منطقه تاثیرگذار خواهد بود. این خط آهن ادامه مسیرهای ریلی آسیای مرکزی و چین است و باتوجه به اینکه در مرکز این کریدور مهم قرار گرفته است می‌تواند تعاملات بازرگانی بین کشورها را در کمترین زمان ممکن فراهم کند.
تجارت بین هرات و خواف می‌تواند هرات را به یک هاب تجاری تبدیل کند و در صورت بهره‌برداری از پروژه کریدور ریلی ۵ کشور، هرات، دروازه ورود ایران به آسیای مرکزی یا دروازه وورد آسیای مرکزی به ایران خواهد شد.
کشورهای آسیای مرکزی از سالها پیش دنبال کریدورهای ترانزیتی جاده‌ای و ریلی هستند تا بتوانند علاوه بر این که کالاهای خود را به سایر نقاط جهان انتقال می‌دهند، از طریق این مسیرها نیز می‌توانند به آبهای آزاد دسترسی داشته باشند.
اتصال خطور ریلی آسیای مرکزی به افغانستان و پس از آن به کریدور شمال-جنوب علاوه بر اینکه فاصله زمانی جابجایی کالاها بین کشورهای منطقه را کاهش می‌دهد، در کاهش حجم هزینه‌ها هم تاثیر زیادی دارد.
نقش و اهمیت کریدورهای ریلی منطقه پس از جنگ اوکراین که به بسته شدن مسیرهای روسیه به دروازه اروپا منجر شد، افزایش یافته است و کشورهای اورآسیا، چین و ایران بیشتر روی مسیرهای ریلی و جاده‌ای متمرکز شده‌اند تا سطح همکاری و تعاملات تجاری با یکدیگر را از طریق این مسیرها تقویت کنند.
از آنجا که هزینه جابجایی کالا از خطوط ریلی نسبت به مسیرهای هوایی و دریایی کمتر است، بسیاری از کشورها سعی می‌کنند تا حد ممکن از کریدورهای ترانزیتی برای حمل و نقل کالا استفاده کنند.
طرح راه‌آهن خواف -هرات نه تنها موجب اتصال ریلی ایران و افغانستان شده بلکه تکمیل کننده مسیر دوهزار کیلومتری در کریدور ریلی شرق به غرب جهان از چین، ازبکستان، افغانستان، ایران، ترکیه و اروپا است و در صورت تکمیل این حلقه مفقوده ریلی تعاملات بین شرق و غرب رونق خواهد گرفت. بنابراین، كشورهایی که در طول مسیر كریدور شرق به غرب با محوریت خواف-هرات قرار دارند علاوه بر دسترسی مناسبتر ریلی به دیگر كشورها، از منافع ترانزیت كالا هم بهره‌مند می‌شوند و این مسئله باعث تسهیل روابط اقتصادی و افزایش مبادلات بازرگانی بین كشورها می‌گردد و در این میان ایران به دلیل قرار گرفتن در مسیر ژئوپلتیکی، به عنوان پل ارتباطی از چین تا اروپا خواهد بود.
در امتداد خط ریلی خواف-هرات، ازبکستان، پاکستان و افغانستان نیز اقدامات عملی ساخت خط ریلی ترانس‌افغان با هدف برقراری ارتباطات ریلی بین «ترمذ تا پیشاور» را آغاز کرده‌اند و این خط ریلی به طول بیش از 600 کیلومتر، دسترسی کشورهای آسیای مرکزی را به بنادر اصلی پاکستان فراهم می‌کند که منجر به توسعه روابط و تجارت منطقه‌ای می‌شود.
خط آهن خواف-هرات بخشی از جاده ابریشم جدید چین نیز محسوب می‌شود زیرا این مسیر به مسیرهای ریلی چین نیز قرار است متصل شود و از این منظر نیز می‌تواند در حمل‌و‌نقل کالا و تردد مسافران از شرق به غرب نقش مهمی ایفا کند. لذا در صورت عملیاتی شدن در آینده می‌تواند نقش مهمی در افزایش سهم کشورهای آسیای مرکزی از این ابرپروژه ترانزیتی داشته باشد.
اگرچه افغانستان از چند دهه پیش با جنگ داخلی دست و پنجه نرم می‌کند اما به لحاظ دارا بودن موقعیت مهم استراتژیکی، می‌تواند در تعاملات ترانزیتی بین کشورهای منطقه نقش مهمی بازی کند. چینی‌ها هم روی این مسیرهای ترانزینی حساب ویژه‌ای باز کرده‌اند و آنرا را بخشی از پروژه کلان «یک کمربند و یک جاده» خود می‌دانند به هیمن منظور سرمایه‌گذاری‌های زیادی را در این زمینه انجام داده‌اند و در صورت اطمینان از ثبات سیاسی و برقراری امنیت در افغانستان در مدت زمان کوتاهی می‌توانند این مسیرهای ریلی را توسعه دهند تا حمل‌و‌نقل کالا بین کشورها منطقه با سهولت بیشتری انجام شود.
