الوقت- جنگ اول خلیج فارس در سال 1991 به دلیل استفاده ارتش آمریکا از سیستمهای موقعیت‌یابی جهانی و سایر فناوری‌های فضایی، اغلب به عنوان «نخستین جنگ فضایی» نامیده می‌شود و اکنون پس از سه دهه، جنگ اوکراین شاید اولین جنگ فضایی بین دو بلوک شرق و غرب باشد که در ابعاد گسترده‌ای رخ می‌دهد.
روسیه و کشورهای غربی که به اهمیت سیستمهای فضایی برای پیروزی در جنگهای مدرن به خوبی آگاه هستند، جنگ اوکراین را آوردگاه مهمی برای آزمودن نقاط ضعف و قوت خود در رقابت فضایی می‌دانند. هر چند رقابت غیرنظامی در فضا بین روسیه و آمریکا از سالها پیش شروع شده، اما تقابل نظامی غرب و روسیه در فضا زمانی شروع به تغییر کرد که روسیه عملیات نظامی علیه اوکراین را کلید زد و همین مسئله غربیها را به واکنش واداشت و تحریمهای گسترده‌ای را علیه مسکو اعمال کردند. این تحریمها جدای از اینکه صنعت روسیه را هدف گرفته، برنامه‌های فضایی این کشور را نیز شامل می‌شود تا در همه جهات قدرت مسکو را تضعیف کند.
این تحریمها سبب شد تا روسیه نیز اقدام تلافی جویانه انجام دهد و در مردادماه سال جاری رئیس آژانس فضایی روسیه در این باره اعلام کرد که این کشور تا سال 2024 از ایستگاه فضایی بین‌المللی خارج خواهد شد و قصد دارد تا یک ایستگاه روسی در مدار زمین احداث کند. سازمان «ناسا» این تصمیم روسیه را یک اقدام ناگواری خواند که مانع از انجام کارهای علمی در ایستگاه فضایی بین‌المللی می‌شود.
به لطف ایستگاه فضایی بین‌المللی برای مدت دو دهه فضانوردان زیادی برای انجام آزمایش‌های علمی به فضا فرستاده شده‌اند و همکاری‌های زیادی بین مسکو و واشنگتن در این ایستگاه فضایی انجام شده است اما در صورت پایان همکاری‌ها، رقابت بین دو طرف نیز در آینده تشدید خواهد شد و کارشناسان نظامی از این مسئله به شدت احساس خطر می‌کنند. در حال حاضر، ایستگاه فضایی بین‌المللی برای حفظ مدار خود، در حدود 400 کیلومتر بالاتر از سطح دریا، به یک سیستم رانش روسی وابسته است و ایالات متحده هم مسئول تامین برق و سیستمهای پشتیبانی آن است.
روسیه در دهه گذشته پیشرفتهای زیادی را در عرصه فضایی کسب کرده و در برخی موارد حتی از خود آمریکا نیز جلوتر پیش رفته و به همین منظور از چند سال گذشته نشانه‌های تقابل دو قدرت در عرصه فضا نیز مشاهده شده است و بحران اوکراین هم مزید بر علت شده تا روسها بعد از این روی برنامه‌های فضایی خود بیشتر متمرکز شوند.
از زمان به قدرت رسیدن ولادیمیر پوتین در روسیه تضاد بین دیدگاه‌ها در مورد چگونگی عملکرد نظم جهانی بین غرب و روسیه شروع شده است. کشورهای غربی از نظم جهانی تک‌قطبی که ایالات متحده پس از جنگ سرد ایجاد کرده بود راضی بودند و مسکو و پکن هم در این محیط حرفی برای گفتن نداشتند و همه چیز طبق خواسته آمریکا و متحدانش پیش می‌رفت و به نوعی این نظم نوین، غربیها را در موقعیت برتری نسبت به رقبا قرار داده بود. اما با ورود به هزاره سوم همه چیز عوض شد و دیگر رقبا نیز وارد گود رقابت شدند و علاوه بر مسائل اقتصادی و نظامی، فضا را نیز برای زورآزمایی با آمریکا و متحدانش برگزیدند.
در طول دهه گذشته، ارتش روسیه خود را برای جنگ در فضا سازماندهی کرده است و از سلاح‌های سنتی ضد ماهواره گرفته تا لیزرهایی که برای کور کردن ماهواره‌های حساس آمریکایی طراحی شده‌اند، همگی اکنون در زرادخانه‌های روسیه انباشته شده‌اند تا در هر گونه جنگ فضایی مقابل دشمنان مورد استفاده قرار گیرند. هر چند روسها تاکنون با قاطعیت وارد تقابل فضایی با غرب نشده بودند اما جنگ اوکراین مسیر تحولات را تغییر داد و روسیه برای دستیابی به اهداف استراتژیک خود در قلمرو فضایی تلاش کرده است و مسکو این ظرفیت را دارد تا دامنه جنگ اوکراین را بر علیه ناتو در همه سطوح آن گسترش دهد.
جنگ فضایی در اوکراین
روسیه که تلاش می‌کند به هر نحوی شده در جنگ اوکراین پیروز شود با هر گونه کمکهای غرب به این کشور که می‌تواند مانع جدی در مسیر پیشرویهای مسکو ایجاد کند، مخالف است و سیستمهای ماهواره‌ای هم بخشی از این کمکها است که برای اوکراینی‌ها خدمات زیادی داده‌اند و روسها این مسئله را تهدیدی برای خود می‌دانند.
وضعیت نابسامان کنونی ناشی از جنگ اوکراین به معنای خطرات بیشتر برای فضاپیماها و زیرساخت‌های زمینی آنهاست، از جمله ماهواره‌های تجاری که در درگیری بین روسیه و اوکراین نقش اساسی داشته‌اند. چنین ماهواره‌هایی شامل شرکت‌های تصویربرداری ماهواره‌ای مستقر در آمریکا مانند شرکت‌های تصویربرداری و راداری هستند که می‌توانند کاروان‌های نظامی و حرکت نیروها را شناسایی کنند.
از همان ابتدای جنگ اوکراین ایلان ماسک، مالک شرکت تسلا گفته بود که قصد دارد سیستم ماهواره‌ای استارلینک را برای اوکراینی‌ها فعال کند تا در جنگ بتوانند از آن استفاده کنند. بر این اساس، هزاران کیت اینترنتی استارلینک را به اوکراین ارسال کرده تا به صورت فلکی ماهواره‌های اسپیس ایکس در مدار زمین دسترسی داشته باشد. آنها برای ارائه ارتباطات امن و آگاهی موقعیتی به ارتش اوکراین در طول جنگ ضروری بوده‌اند که به ادعای آمریکایی‌ها از سنگرهای فرماندهی اوکراین در منطقه دونباس استفاده می‌شود. از آنجا که این سیستمهای ماهواره‌ای نقش موثری در تحولات میدانی دارند، روسها نیز به شدت نسبت به اینگونه تحرکات هشدار داده‌اند.
در همین راستا، روسیه در واکنش به تحرکات آمریکا برای ارسال ماهواره‌های استارلینک به اوکراین آنرا امری خطرناک توصیف کرد و هشدار داد که مسکو ممکن است ماهواره‌های تجاری کشورهای غربی را به ظن مورد استفاده قرار گرفتن در تلاش‌های جنگی اوکراین ساقط کند. در صورت وقوع چنین اتفاقی، تنش غرب و روسیه عملا به فضا کشیده خواهد شد و آمریکایی‌ها گفته‌اند به اینگونه اقدامات پاسخ قاطعی خواهند داد.
آمریکا برای عملیات نظامی خود به ماهواره‌ها متکی است و از آنجا که واشنگتن سیستمهای کافی برای دفاع از این ماهواره‌ها فراهم نکرده است، روسیه از این فرصت استفاده کرده و نیروهای خود را برای جنگ فضایی سازماندهی می‌کند. در حال حاضر، فضا نقشی حیاتی و اغلب ناشناخته در عملیات نظامی آمریکا و معاملات اقتصادی آن ایفا می‌کند. از اینرو، به گفته کارشناسان، روسیه در حال آماده شدن برای گروگان گرفتن سامانه‌های فضایی آمریکا به عنوان بخشی از یک طرح بزرگتر برای تضمین پیروزی در جنگ اوکراین است. در چنین شرایطی که ماهواره‌های آمریکا و متحدان آن آسیب پذیرتر هستند، اگر غربیها دسترسی به ماهواره‌های حیاتی خود را از دست بدهند، وضعیت نظامی در اوکراین به طور کامل به نفع روسیه خواهد بود.
در نوامبر 2021 که روسیه نیروهای خود را در مرز با اوکراین تجمیع می‌کرد تا نشان دهد که برای هر گونه سناریویی از سوی ناتو آماده است، روسیه با شلیک یک موشک به مدار زمین یکی از ماهواره‌های غول‌پیکرخود را نابود کرد و در آن زمان غربیها از این اقدام به عنوان یک موضوع داخلی یاد کردند اما در حقیقت این یک هشداری به آمریکا و اروپا بود که مسکو قدرت این را دارد که در صورت تنشها، همه ماهواره‌های متعلق به غرب را در فضا منهدم کند و اکنون که تنشها بین دو طرف به فضا کشیده شده است، هدف واقعی از انهدام ماهواره روسی بر همگان آشکار شده است. یعنی ولادیمیر پوتین با این عملیات به غرب هشدار داد که در صورت وقوع جنگ در اوکراین، در سیستمهای روسیه که ارتش این کشور برای اجرای عملیاتش به آنها متکی است، خرابکاری نکنند و اگر از سیستمهای ماهواره‌ای برای کمک اطلاعاتی به اوکراینی‌ها استفاده کنند، روسیه سکوت نخواهد کرد و با قاطعیت با این گونه اقدامات مقابله می‌کند.
بر اساس گزارش منابع آمریکایی، نیروهای اوکراینی بخش زیادی از حملات موشکی خود به نیروهای روسی را با استفاده از قابلیت‌های ماهواره‌ای که آمریکا و اروپایی‌ها در اختیار آن گذاشته‌اند انجام داده است و حتی رهگیری موشکهای روسی هم از طریق این سیستمهای فضایی انجام شده است. جی ریموند، ژنرال آمریکایی درباره کمکهای این کشور به اوکراین با استفاده از سامانه‌های فضایی گفته است: «ما از فضا برای کمک به حملات دقیق استفاده می‌کنیم، از فضا برای ارائه هشدار درباره موشک‌ها، هر تهدیدی که ممکن است متوجه ایالات متحده یا متحدان یا شرکای ما شود، استفاده می‌کنیم». ÷
در حال حاضر بیش از 5000 ماهواره در فضا وجود دارد که اکثر آنها برای اهداف تجاری استفاده می‌شوند و در میان آنها صدها ماهواره نظامی وجود دارد که آمریکا، روسیه و چین بیشترین تعداد را در اختیار دارند و اوکراین هیچ ماهواره نظامی ندارد اما کمکهای قابل توجهی از غرب دریافت کرده است تا از طریق آنها با قدرت روسیه مقابله کند.
فضا عرصه جنگهای آینده
با توجه به گسترش دامنه جنگهای مدرن، در آینده این نوع جنگها تنها به محیط زمینی محدود نخواهد شد و قدرتی پیروز نهایی خواهد بود که در همه عرصه‌ها به ویژه فضایی امکانات و تجهیزات زیادتری در اختیار داشته باشد. روسیه و چین هم در سالهای اخیر گامهای مهمی برای افزایش توان خود در فضا برداشته‌اند تا قدرت واشنگتن را در این زمینه به چالش بکشند. مقامات روسی معتقدند برای اینکه رهبری جهان را به دست بگیرند باید بر محیط فضا نیز مسلط شوند تا روند تحولات را به نفع خود تغییر داده و جنگهای مدرن را به سود خود به پایان برسانند. ارسال ماهواره‌ها برای اکتشافات جدید در کره ماه و مریخ از سوی روسها و چینی‌ها در یک دهه گذشته حاکی از این است که این کشورها برنامه‌های گسترده‌ای برای تحت کنترل درآوردن فضا در دست دارند و پیشرفتهای چشمگیری هم در این عرصه داشته‌اند که این مسئله نگرانی واشنگتن را در پی داشته است. غربیها سعی می‌کنند تا مدیرت فضا را در انحصار خود داشته باشند تا از دستیابی قدرتهای دیگر به این عرصه جلوگیری کنند اما روسیه در این مسیر پیشتاز است و در آینده دستاوردهای جدید خود را به رخ غرب خواهد کشید.
همانگونه کوین رایدر، تحلیلگر ارشد آژانس اطلاعات دفاعی آمریکا هم این مسئله را بیان کرده و هشدار داده که مسکو مجموعه‌ای از قابلیت‌های ضد تسلیحات فضایی، از جمله مدیریت جنگ الکترونیک با هدف تخریب و اختلال در ارتباطات فضایی به دست آورده و در حال توسعه توانمندی موشکی خود برای نابودی ماهواره‌ها است و این مسئله چالش جدید برای واشنگتن و متحدانش است.
اتکای فزاینده به فضا این نگرانی را ایجاد می‌کند که درگیری می‌تواند فراتر از زمین، دریا و هوا گسترش یابد. روسیه و چین هر دو آزمایش‌هایی برای نابودی ماهواره‌های خود انجام داده‌اند و این به معنای هشداری برای غرب است که این قابلیت را دارند که اهداف رقبا را هم در فضا منهدم کنند. ژنرال‌های آمریکایی با استناد به سیستمهای جی‌پی‌اس و پارازیت‌های ارتباطی، سلاح‌های لیزری یا موشک‌هایی که از زمین برای هدف‌گیری ماهواره‌ها شلیک می‌شوند را تهدید جدی می‌دانند که می‌تواند چالشهای زیادی را برای جهان ایجاد کند و تاکید دارند برای جلوگیری از درگیری در فضا، نیاز به همکاری قدرتهای بزرگ است تا از اتفاقات ناگوار در آینده جلوگیری شود.
جنگ اوکراین روابط نسبتاً صمیمانه فضایی پس از جنگ سرد بین روسیه و غرب را به گونه‌ای تهدید می‌کند که از زمان دولت رونالد ریگان، رئیس جمهور وقت آمریکا بیسابقه بوده است و ادامه تحریمها و همچنین همسویی مجدد در مشارکت‌های غیرنظامی فضایی، پیامدهای مهمی را در حوزه فضایی به همراه دارد که می‌تواند مسابقه تسلیحاتی جدید را ایجاد کند که عواقب ناگواری برای جهان خواهد داشت.
