الوقت- پس از روی کار آمدن طالبان در افغانستان، موضوع حقابه ایران از رودخانه هیرمند به چالشی اساسی بین دو طرف تبدیل شده و با وجود برگزاری بیست و پنج نشست در دو کشور اما تاکنون توافق جدی در این زمینه حاصل نشده است. در نشست اخیری که هفته گذشته در تهران بین هیئت طالبان و مقامات ذیربط ایران انجام شد، افغانها ادعا کردند که توافقاتی در این جلسات صورت گرفته است. به گفته مقامات طالبان، تهران و کابل با هدف حل مسئله حقابه ایران، برای ساخت تاسیسات مشترک و ایستگاه‌های اندازه‌گیری آب توافق کرده‌اند. سخنگوی طالبان هر چند گفته مسئله حقابه بین دو طرف حل شده است اما گفته اگر افغانستان آب کافی داشته باشد، ایران نیز از آن بهره‌مند خواهد شد و حقابه ایران طبق روال سالهای گذشته ادامه خواهد داشت. معاون سخنگوی طالبان نیز در این باره گفت که افغانستان به همه تعهداتی که از پیش در مورد حقابه با ایران داشته، پایبند است. وزارت انرژی و آب دولت موقت طالبان هم اعلام کرده که به زودی کار ساخت سد «کمال خان» بر مسیر رود هیرمند با هدف مدیریت آب‌های افغانستان، نهایی خواهد شد. طرف ایرانی نیز در نشست اخیر با هیئت طالبان، مراتب اعتراض شدید خود را به عدم دریافت حقآبه طی دو سال اخیر به طرف افغانی اعلام کرده است و ابراز امیدواری کرده تا مقامات افغان در این زمینه همکاری کنند.
به رغم اظهارات مقامات طالبان، اما آنگونه که از فحوای سخنان مقامات ایرانی برمی‌آید چندان از روند گفتگوها رضایتی ندارند و به نظر می‌رسد اختلافات اساسی همچنان در این زمینه وجود دارد. در همین راستا، معاون وزیر نیروی ایران درباره جزئیات نشست اخیر با هیدت طالبان گفته است که در اجلاس اخیر، هیئت ایرانی درخواست کرد برای تدقیق آمار و ارقام ارائه شده از سوی طرف افغان درخصوص وضعیت سال آبی جاری و میزان حقابه، از ایستگاه اندازه گیری بالا دست سد کجکی بر اساس ساز و کار پیش بینی شده در معاهده ۱۳۵۱ بازدید کند که این امکان تاکنون در اختیار ایران قرار داده نشده است. به گفته این مقام ایرانی، اقدام افغانستان به محرومیت ایران از دریافت حقابه قانونی خود و همچنین خشک شدن تالاب هامون و بروز مشکلات زیست محیطی در سیستان و بلوچستان منجر شده است.
ایران در گذشته بارها نارضایتی خود را از عملکرد مسئولان وقت افغانستان درخصوص تأمین این حقابه بیان کرده بود، و سال گذشته نیز از دولت موقت طالبان خواسته تا به قرارداد هلمند متعهد باشد. هر چند افغانها ظاهرا می‌گویند احداث سد کمال خان مانع رسیدن آب به داخل ایران نخواهد شد اما ایران نگران است که احداث این سد، روند سرازیر شدن آب هیرمند که یکی از تأمین‌کننده‌های اصلی آب دریاچه هامون است را مختل و آن را به مرور خشک کند، رخدادی که می‌تواند تأمین آب شهرهای بزرگ استان سیستان و بلوچستان را با مشکل مواجه سازد.
ایران در یکسال گذشته بارها اعلام کرده که حقابه ایران از هیرمند تامین نشده است و این مسئله چالشهایی را برای استانهای شرقی ایران در مرز با افغانستان که به آب هیرمند وابسته هستند، ایجاد کرده است. طالبان به رغم ادعاهای ظاهری برای تامین حقابه ایران اما در عمل اقدامی برای منتفع شدن این کشور از منابع هیرمند انجام نداده و به نوعی این مسئله را سیاسی کرده است تا شاید از این طریق بتواند رضایت ایران را برای به رسمیت شناختن حکومت جلب کند. ایران اعلام کرده اگر افغانستان حقابه این کشور را تحویل ندهد به مراجع بین‌المللی شکایت خواهد کرد.
مفاد معاهده هیرمند
معاهده راجع به آب رود هیرمند بین دولتهای ایران و افغانستان در اسفند 1351 امضا شد و طبق آن قرار شد تا حقابه ایران برای مصارف زراعت در شهرهای مرزی ایران انجام شود و این توافق تا سال گذشته کمابیش به قوت خود باقی بود تا اینکه قدرت گیری طالبان این مسئله را با چالش جدی مواجه کرد و طالبان در این مدت به بهانه های مختلف سعی کرده تا سهم ایران از آب هیرمند را کاهش دهد. رود هیرمند از مکانی در نزدیکی شهر کابل سرچشمه می‌گیرد و وارد سدی به نام کجکی می‌شود و در واقع فاصله ۷۰۰ کیلومتری رودخانه از مرز ایران، محل اندازه گیری حقابه ایران است. بر اساس معاهده هیرمند، حقابه ایران در سالهای آبی نرمال تعیین شده و تشخیص سال آبی نرمال نیز ایستگاهی در بالادست سد کجکی و معادل ۸۲۰ میلیون مترمکعب آب در سال است و در حدود ۲۶ متر مکعب در ثانیه است که البته در ماه‌ها و فصول مختلف متفاوت است. بر اساس این قراداد، دولت افغانستان متعهد شده که اقدامی انجام ندهد ایران را از حقابه هیرمند محروم کند، اما تحرکات دولت افغانستان در سالهای اخیر برخلاف مفاد این توافق در جریان بوده و سال به سال سهم ایران از حقابه کمتر شده است و در یکسال گذشته به نوعی نزدیک به صفر بوده است. آنگونه که مقامات وزارت انرژی ایران گفته‌اند از زمان قدرت گیری طالبان کمتر از 4 میلیون مترمکعب آب به سمت ایران سرازیر شده است که در مقایسه با رقم 820 میلیون مترمکعب رقم ناچیزی است. به عبارتی، کمتر از یک درصد از حقابه ایران بر اساس توافقات انجام شده است.
بروز فاجعه در سیستان و بلوچستان
از آنجا که رودخانه هیرمند از مناطق خشک و کم آب منطقه سیستان و بلوچستان می‌گذرد برای جنوب شرق ایران در بحث تامین آب شرب و کشاورزی حائز اهمیت است و در صورت کاهش سهم حقابه ممکن است برای مناطق جنوب شرق از لحاظ اقتصادی و زیست محیطی تبعات زیانباری به بار آورد. پس از آنکه طالبان بر افغانستان حاکم شد و فراخوان طالبان از شرکت‌های خارجی برای احداث سد در منطقه کمال خان بر روی رود هیرمند، اختلافات وارد دور تازه‌ای شد. به علت وجود بحران آب در مناطق شرقی ایران از جمله ۱۴۰ هزار هکتار از زمین‌های زابل، دولت و مردم با مشکلات بسیاری روبه رو شدند.
باتوجه به اینکه آب هیرمند یکی از منابع آبی مهم در مناطق شرقی ایران به شمار می‌رود، برای کشاورزی و رفاه مردم سیستان و بلوچستان حیاتی است. به دلیل گرمای بی‌سابقه‌ای که در فصل تابستان وجود دارد و همچنین برای جلوگیری از تبعات خشکسالی در سیستان و بلوچستان، مسئله حقابه و اجرای معاهده هیرمند اهمیت زیادی دارد. ایران خواستار اجرای همه بندهای مربوط به معاهده هیرمند است تا مشکلاتی که ممکن است در اثر کاهش حقابه به مردم سیستان و بلوچستان وارد شود، جلوگیری کند اما مقامات طالبان در عمل نشان داده‌اند که به نگرانی‌های ایران توجهی نمی‌کنند و تنها به دنبال تامین منافع خودشان هستند. انتقال حقابه ایران به شوره زارهای افغانستان که هیچ نفعی برای کشاورزی هم ندارد، کارشکنی افغانها را در این مسئله نشان می‌دهد.
جاری شدن آب از سمت افغانستان به سوی ایران، منجر به رونق کشاورزی در منطقه سیستان و بلوچستان شده و بسیاری از مشکلات کشاورزان نیز حل خواهد شد، اما نقض معاهده هیرمند از سوی دولت طالبان، خسارت جبران ناپذیری به محیط زیست سیاستان و بلوچستان وارد خواهد کرد و با از میان رفتن کشاورزی در این منطقه، به پدیده مهاجرت گسترده از روستاها به شهرها منجر خواهد شد.
حقآبه در قبال شناسایی حکومت طالبان
طالبان بارها مشکلات فنی را دلیل نرسیدن آب به مرزهای ایران اعلام کرده است اما باتوجه به اینکه بروز این مشکلات فنی بلافاصله پس از روی کار آمدن طالبان ایجاد شده است، نشان می‌دهد که طالبان در این مورد بهانه تراشی می‌کند تا ایران حقابه خود را از هیرمند دریافت نکند. از آنجا که هیچ کشوری تاکنون حاضر نشده است دولت طالبان را به رسمیت بشناسد و این گروه نیز تلاش می‌کند تا جامعه جهانی را برای رسمیت دادن به دولت موقت خود مجاب کند، لذا برخی کارشناسان بر این باورند که ایران باید به رسمیت شناختن طالبان را مشروط به حل مسئله حقابه هیرمند کند.
افغانستان در طی سالهای گذشته با کمک برخی کشورها چندین سد در بالادست رودخانه هیرمند احداث کرده تا در دوران خشکسالی و کمبود بارشهای سالانه بتواند برای نیاز داخلی خود استفاده کند و همین مسئله سبب شده تا بخشی از حقابه ایران به مرور زمان کاهش یابد. افغانها معتقدند آبی که از این کشور سرچشمه می‌گیرد حق طبیعی خودشان است و به معاهدات و حقوق بین‌المللی که درباره رودخانه‌های مرزی وجود دارد، اعتنایی نمی‌کنند. برخی ناظران معتقدند که افغانستان تلاش می‌کند با سدسازی و ذخیره آب، سهم حقابه ایران را به مناطقی که کشت خشخاش در آن رونق دارد منتقل کند و تا زمانی که طالبان تصمیمی برای کشت جایگزین خشخاش نگیرد، اختلافات بین ایران و افغانستان حل نخواهد شد.
افغانستان به دلیل قرارگرفتن در حوزه بالادستی رود هیرمند و بنابر اصل حاکمیت سرزمینی از این رودخانه بهره‌برداری می‌کند و حاکمان این کشور همواره این طرز فکر را داشته‌اند که حق استفاده از منابع آب در انحصار کامل خودشان است و رعایت نکردن حقآبه ایران نیز ناشی از همین سیاستی بوده که در سالهای گذشته در بین افغانها وجود داشته است. اکنون هم اگر طالبان اجازه بهره‌مند شدن ایران از حقآبه خود را ندهد، مشکلات زیادی در روابط و همسایگی دو کشور ایجاد خواهد شد و سبب می شود تا دولت ایران از طریق مراجع بین‌المللی احقاق حق بکند.
