هر چند شاید نیازهای اقتصادی و ضرورت باقی ماندن در قدرت اردوغان را به مرحله تنش‌زدایی با عربستان کشانده باشد، اما رفتار سیاسی او بدون تردید مایه شرم‌ساری و نمود بارز رویکردی ماکیاولیستی است که به هیچ عنوان برازنده رهبر سیاسی‌ای نیست که دوست دارد خود را خلیفه و رهبر مسلمانان بنامد.
الوقت – اردوغان که روزی محمد بن سلمان را «مرد اره‌ای» و قتل خاشقچی را بزرگترین تهدید برای نظم بین‌المللی بعد از 11 سپتامبر 2001 می‌دانست، قرار است که چهارشنبه در کاخ مجلل ریاست جمهوری برای ولیعهد سعودی‌ها فرش قرمز پهن کند. درسوی مقابل نیز محمد بن سلمان، که بعد کشتن جمال خاشقچی در اکتبر 2018 کمتر به سفرهای خارجی رفته و در انزوا به سر برده است اکنون و در آستانه سفر جو بایدن به عربستان، با لبخندهای تصنعی نفرت بی حد و حصر از دشمن قسم خورده را پنهان می‌کند و سوار بر موج تنش‌زدایی منطقه‌ای آقای رئیس‌جمهور به پایان روزهای سخت گذشته می‌اندیشد.
ابتدا قرار بود سفر بن سلمان به ترکیه در 25 می (5 اردیبهشت) انجام شود اما این سفر به دلیل بیماری سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان به هفته جاری موکول شد. سفر محمد بن سلمان در شرایطی صورت می‌گیرد که اردوغان در 28 آوریل 2022 (8 اردیبهشت 1401) برای دیدار با پادشاه و ولیعهد عربستان، سفری دو روزه را به ریاض داشته بود. گزارش منابع رسانه‌ای نیز حاکی از آن هستند که محورهای اصلی دیدار میان اردوغان و بن سلمان، مسائل منطقه‌ای و بین المللی از جمله برجام، جنگ یمن، پیامدهای بحران اوکراین بر منطقه و تقویت روابط میان این کشورها و ریاض و امضای توافق‌های مربوط به انرژی و تجارت خواهد بود.
شایان ذکر است که سفر ولیعهد عربستان به ترکیه سومین مقصد از تور سیاسی محمد بن سلمان در منطقه است. او روز دوشنبه (20 ژوئن/ 30 خرداد) عازم مصر و روز سه شنبه (21 ژوئن/ 31 خرداد) روانه اردن خواهد شد. با این تفاسیر، اکنون این پرسش قابل طرح است که هر یک از اردوغان و بن سلمان از ورود به روند تنش‌زدایی چه اهدافی را دنبال می‌کنند؟
سیاست ماکیاولیستی از نوع اردوغانی
هر چند سفر محمد بن سلمان همانند بسیاری از دیدارهای دیپلماتیک دیگر می‌تواند سفری مطابق با عرف دیپلماتیک و مناسبات میان دو بازیگر منطقه‌ای در غرب آسیا باشد اما عامل حساسیت دیدار ولیعهد سعودی‌های از ترکیه این است که آنکارا و ریاض طی سال‌های بعد از وقوع کودتای ناکام 15 جولای 2016 مناسبات تیره‌ای را تجربه کرده‌اند که این موضوع در پرونده قتل جمال خاشقچی در 2018 نیز به اوج رسید.
مناسبات میان ریاض و آنکارا پس از قتل رونامه‌نگار منتقد سعودی به پایین‌ترین سطح ممکن رسید و حتی کار به جایی رسید که اردوغان در مقاله‌ای در روزنامه واشنگتن پست نوشت: «هیچ رویداد دیگری پس از 11 سپتامبر چنین تهدید جدی برای نظم بین‌المللی ایجاد نکرده یا کنوانسیون‌هایی را که جهان آن را بدیهی می‌داند به چالش نکشیده است.»
در مقابل موج تبلیغات گسترده اردوغان علیه محمد بن سلمان، ریاض نیز تحریم کالاها و سریال‌ها فرهنگی ترکیه را کلید زد تا بحران میان دو کشور به بالاترین سطح ممکن افزایش پیدا کند. با این وجود از ابتدای 2021 این چرخه بحرانی رو به نزول گذاشت و اردوغان پرچم سفید را بالا برد. اولین نمود این امر نیز در جریان سفر مولود چاووش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه به ریاض در ماه می 2021 مشاهده شد. در ادامه با ارجاع پرونده قتل «جمال خاشقچی» روزنامه‌نگار منتقد سعودی به عربستان توسط دستگاه قضایی ترکیه در 7 آوریل 2022 (18 فروردین 1401) هیچ شک و شبهه‌ای باقی نماند و اردوغان برای دلجویی از بن سلمان به سیم آخر زده و پی همه چیز را به تن مالیده است تا به هر ترتیب ممکن ولو زیر پا نهادن آبرو و حیثیت سیاسی داخلی و بین المللی برای مهار بحران اقتصادی و باقی ماندن چند صباحی دیگر در در قدرت چاره‌ای بیاندیشد.
بحران اقتصادی طی چند سال اخیر بزرگترین پاشنه آشیل اردوغان بوده است. او و سران حزب عدالت و توسعه به وضوح نسبت به این امر آگاه هستند که در صورت تداوم وضعیت موجود کشور در زمینه اقتصادی، جایگاهی در آینده سیاسی کشور ترکیه نخواهند داشت. در چند سال اخیر نیز کاهش فرآینده ارزش لیر، نرخ تورم نزدیک به 20 درصدی و بی‌ثباتی در تصمیمات اقتصادی سران حزب عدالت و توسعه، بیش از هر زمان دیگری ترکیه را با مساله مهم احتمال خروج سرمایه‌های خارجی مواجه کرده است. در چند سال گذشته، نرخ تورم بالای 15 درصد ترکیه سرمایه‌گذاران خارجی را نسبت به سرمایه‌گذاری در این کشور دچار تعلل کرده بود. در این میان نرخ بهره ۱۹ درصدی در ترکیه باعث جذب سرمایه‌گذاران خارجی در این کشور شده بود اما کاهش این نرخ به 15 درصد به نظر می‌رسد فرار سرمایه‌گذاران خارجی را به همراه خواهد داشت.
حتی اخیر نرخ تورم در ترکیه آمار بی‌سابقه 73 درصدی را تجربه کرده و وضعیت مدیریت کشور برای حزب عدال و توسعه بیش از پیش دشوار شده است. در چنین شرایطی به نظر می‌رسد اردوغان تلاش دارد برای رهایی از فشارهای اقتصادی در مناسبات مخدوش شدن آنکارا با کشورهای عربی همانند عربستان و امارات گشایش ایجاد کند تا از این طریق شانس پیروزی در انتخابات پارلمانی و ریاست جمهوری را برای خود و حزب مطبوع‌اش حفظ نماید. برای نمونه، پس از حکم دستگاه قضایی ترکیه، تحریم غیررسمی کالاهای ترک توسعه عربستانی‌ها تا حدود زیادی برداشته شد. همین امر موجب شد که در ماه مارس 2022 تجارت میان دو کشور به 58 میلیون دلار برسد که سه برابر میزان ثبت شده در سال 2021 است.
هر چند شاید نیازهای اقتصادی و ضرورت باقی ماندن در قدرت اردوغان را به مرحله تنش‌زدایی با عربستان کشانده باشد، اما رفتار سیاسی او بدون تردید مایه شرم‌ساری و نمود بارز رویکردی ماکیاولیستی است که به هیچ عنوان برازنده رهبر سیاسی‌ای نیست که دوست دارد خود را خلیفه و رهبر مسلمانان بنامد.
او به تمام جهان نشان داد که چگونه اعتنایی برای ارزش‌های دینی و اخلاقی قائل نیست و چگونه می‌تواند از بزرگترین پرونده اخلاقی دوران 20 ساله حضور خود در راس حکمرانی ترکیه گذار کند. البته چنین رویکردی در جریان مساله یمن و فلسطین نیز معطوف به سابقه بوده و اردوغان برای گذار از بحران‌های داخلی خود از فروختن فلسطینی‌ها هم ابایی به خود راه نداد و دست دوستی را به سوی صهیونیست‌های کودک‌کش دراز کرد.
محمد بن سلمان به دنبال کنترل اوضاع تا رسیدن به تخت پادشاهی
هم‌راستای با اردوغان، محمد بن سلمان نیز که به واسطه متهم شدن به قتل جمال خاشقچی، روزنامه‌نگار منتقد سعودی در کنسول‌گری عربستان در استانبول، بزرگترین فشارهای سیاسی و رسانه‌ای را در سال‌های بعد از 2018 تحمل کرده بود، نسبت به تنش‌زدایی با دشمن قسم خورده خود یعنی رجب طیب اردوغان از انگیزه‌های کافی برخوردار است. بن سلمان بعد از روی کار آمدن جو بایدن در آمریکا (ژانویه 2021)، بر خلاف دوران ترامپ با ورود صداهای مخالف به کاخ سفید مواجه شد که موقعیت او به عنوان ولیعهد را می‌توانست به خطر بیاندازد. دولت بایدن علاوه بر تاکید بر مسائل حقوق بشری، کمک‌های نظامی و حمایت‌های اطلاعاتی از دولت تحت رهبری ولیعهد را کاهش داد تا فشارها بر بن سلمان بیش از بیش افزوده شود.
در چنین وضعیتی، محمد بن سلمان با ناامید شدن از سیاست‌های بایدن در سیاست خارجی این کشور تغییرات محسوسی را اعمال کرد که دو محور اصلی آن تکیه بر تنش‌زدایی منطقه‌ای و نزدیکی به قدرت‌های بزرگ شرق چین و روسیه بوده است.
اما در مورد سفر به ترکیه بی‌شک بن سلمان این واقعیت را مد نظر دارد که با دادن دست دوستی به اردوغان بزرگترین انتقام ممکن را از اردوغان خواهد گرفت؛ چه انتقامی بالاتر از بی‌آبرو کردن!
