الوقت- راهبرد جمهوری اسلامی ایران که در سالهای اخیر با نگاه به شرق تعریف شده است، سبب شده تا دولت سیزدهم بیش از پیش برای توسعه روابط با کشورهای آسیایی اقدام کند. به همین منظور، حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه ایران به منظور دیدار و رایزنی های راهبردی با مقامات بلند پایه هند، روز چهارشنبه وارد دهلی نو شد. در این سفر که بنا به دعوت رسمی سوبرامانیام جایشانکار، وزیر امور خارجه هند انجام گرفته است، وزیر امور خارجه ایران علاوه بر مذاکرات سطح عالی با مقامات هند در دهلی نو، از شهرهای بمبئی و حیدرآباد نیز بازدید به عمل خواهد آورد. امیرعبداللهیان در طول اقامت در هند در کنار گفتگو با مقامات رسمی، نشست‌ها و دیدارهایی را نیز با علمای مذهبی، مقامات و شخصیت‌های محلی و همچنین تجار و ایرانیان مقیم هند برگزار خواهد نمود.
هدف مهم و کلیدی این سفر که در سطح سیاسی و راهبردی انجام می شود، دستیابی به نقشه راهی برای توسعه و گسترش روابط دو کشور در زمینه های مختلف دو جانبه، منطقه ای و بین المللی عنوان شده است. سفر امیرعبداللهیان به هند در شرایط کنونی از زوایای مختلفی قابل بررسی است. از آنجا که هند به عنوان یکی از کشورهای قدرتمند در عرصه اقتصادی به شمار می رود، ایران در تلاش است تا مناسبات سیاسی و اقتصادی خود را با این کشور تعمیق کند.
صادرات نفت به هند در راس اولویتها
با توجه به اینکه هند در طول دهه گذشته بعد از چین، بزرگترین خریدار نفت خام ایران بود، بنابراین مسئله انرژی همیشه بخش عمده ای از روابط دو کشور را تشکیل می داد. از آنجا که عرضه نفت ایران به بازارهای بین المللی در ماههای اخیر افزایش یافته است، لذا ایران تلاش می کند با توسعه مناسبات با هند، نفت بیشتری را به این کشور بفروشد. این مسئله درحالی است که پس از شروع جنگ در اوکراین، به دلیل تحریمهای غرب علیه روسیه قیمت نفت این کشور کاهش یافته و دولت هند به طور پیوسته خرید خود را از مسکو افزایش داده و از تخفیف های سنگین برای کم کردن قیمت ها استفاده می کند. بنابراین، ایران برای اینکه هند همچنان به خرید نفت ایران که در گذشته انجام می داد ادامه دهد، تلاش می کند تا دومین بازار نفتی خود را حفظ کند.
ایران تا چند سال پیش دومین تامین کننده نفت هند بود اما پس از خروج آمریکا از برجام که دامنه تحریمهای ایران شدیدتر شد، این کشور میزان واردات نفت از ایران را کاهش داد و حتی با افزایش فشارهای واشنگتن، در برهه کوتاهی واردات از ایران را به صفر رساند و به دنبال جایگزینهای دیگری رفت که یکی از این کشورها عراق بود که در حال حاضر هندی ها بخشی از نیازهای نفتی خود را از این کشور تامین می کنند.
داده‌ها نشان می دهد واردات نفت خام هند از عراق از اوایل 2022 افزایش یافته و به بالاترین مقدار خود یعنی حدود یک میلیون و ۳۰۰ هزار بشکه در روز رسیده است که حدود ۲۸ درصد از کل واردات نفت خام سومین اقتصاد بزرگ آسیا را تشکیل می دهد.
باتوجه به اینکه نفت ایران به دلیل نزدیکی و به صرفه بودن برای هند مزیت به شمار می‌رود به همین خاطر مقامات این کشور نیز برای بازگشت نفت ایران به بازارهای جهانی لحظه شماری می کنند. بر اساس گزارشها، هند تحت فشار مالی قیمت های بالای نفت خام قرار گرفته، اما پالایشگاه‌های این کشور امیدوار به بازگشت سریع‌تر نفت خام ایران برای تلطیف شرایط بوده تا این که بخواهند به نفت خام روسی با تخفیفات قابل توجه روی بیاورند، زیرا بسیاری از این پالایشگاه‌ها به پردازش این گرید در مقیاس بالا عادت ندارند. با این وجود، احتمالاً خرید میزان بالایی از محموله های ارزان روسی برای بسیاری از پالایشگاه های هندی کار عاقلانه ای نباشد. اکثر پالایشگاه ها پیش از تغییر قابل توجه ترکیبات نفتی خود، برنامه‌های تولید سوخت و همچنین مدل‌های خطی برنامه ریزی پالایشگاهی را در نظر می گیرند.
هر چند هند واردات نفت از روسیه را در ماههای اخیر افزایش داده است اما این میزان در مقایسه با خرید نفت از کشورهای خلیج فارس بسیار کمتر است. همانگونه که وزیر نفت هند دو ماه پیش اذعان کرده بود، این کشور مجموعاً به 5 میلیون بشکه در روز نفت خام احتیاج دارد که حدود 60 درصد آن از خلیج فارس تامین می شود و تنها 2 درصد آن از روسیه وارد می شود.
هر چند اتحادیه اروپا نفت روسیه را تحریم کرده و روسها گفته اند که مشتریان جدیدی در آسیا پیدا می کنند، اما ناگفته نماند که بخش قابل توجهی از صادرات نفت روسیه به اروپا از طریق خطوط لوله منتقل می شود و تغییر مسیر این بشکه های نفتی به بازارهای آسیا، به زیرساخت های جدید پرهزینه ای نیاز دارد که ساخت آن سال ها زمان می برد، لذا هند هم در تامین نیازهای نفتی خود از طریق روسیه، با دشواریهای زیادی روبرو خواهد شد و در شرایط کنونی مسیر ایران کوتاهترین و به صرفه ترین بازار برای هندی ها به شمار می رود و مقامات این کشور هم به خوبی این مسئله را می دانند. بنابراین، مقامات ایرانی در دیدارهای خود با مقامات دهلی نو، تلاش می کنند تا در صورت لغو تحریمها بتوانند بازار هند را دوباره احیا کرده و این بار مقادیر زیادی از نفت را به این کشور صادر کنند.
هند به دلیل پیشرفت سریع اقتصادی، افزایش طبقه متوسط جامعه و افزایش خرید وسایل نقلیه موتوری، نیازهایش به منابع انرژی افزایش یافته است. آژانس بین المللی انرژی پیش بینی کرده که تا سال 2040 هند یک چهارم از انرژی تولیدی در جهان را مصرف خواهد کرد و بنابراین، ایران می تواند بخش زیادی از نیازهای انرژی هند را در آینده تامین کند. پالایشگاه‌های هند به طور سنتی خریداران بزرگ نفت ایران هستند و اعلام آمادگی کرده‌اند که در صورت توافق برای احیای برجام واردات گسترده از ایران را از سر خواهند گرفت. از آنجا که این پالایشگاه قبلا از نفت خام ایران استفاده کرده اند، نیازی به آزمایش نفت در تاسیسات خود ندارد و معاملات خرید نفت از ایران می تواند به سرعت انجام شود. اینکه مقامات هند در سالهای اخیر چندین بار آمریکاییها را مجاب کرده اند تا برای خرید نفت از ایران معافیت اعمال کند، نشان می دهد که نفت ایران برای هندی ها اهمیت ویژه ای دارد که در صورت لغو تحریمها نفت ایران می تواند به سهولت روانه بازارهای هند شود.
هند نیز مانند چین، در دوره تحریمها واردات نفت از ایران را قطع نکرد و در حد محدود به خریدهای خود ادامه داد و نمی خواهد تا این بازار سودمند را از دست بدهد و اکنون نیز منتظر نتایج توافق هسته ای بین ایران و غرب است تا در صورت لغو تحریمها، به سرعت واردات نفت از ایران را افزایش دهد.
اگرچه هند به دلیل روابط گسترده خود با آمریکا، در گذشته با سیاستهای این کشور در منطقه و جهان همسو بود اما در سالهای اخیر سیاستهای مستقلانه ای را در پیش گرفته که چندان با طرحهای آمریکا همخوانی ندارد. هندی ها هم مثل چین به این باور رسیده اند که منافع ملی و اقتصادی برای آنها در اولویت قرار دارد و روابطشان با کشورهای دیگر را بر اساس منافع ملی تعریف می کنند نه بر اساس خواسته های غرب. بنابراین، باتوجه به گسترش اقتصادی هند، این کشور در آینده مواضع مستقل تری اتخاذ خواهد کرد و تعمیق مناسبات اقتصادی با ایران هم در همین راستا انجام می شود.
حجم قابل توجه تجارت بین هند و ایران
علاوه بر صادرات نفت، مناسبات اقتصادی ایران و هند در حوزه های دیگر نیز قابل توجه است و کالاهای دو کشور مکمل همدیگر هستند. تجار و شرکت های ایرانی تا سه سال پیش برای مراودات تجاری با طرف هندی وابستگی شدید به تک محصول نفت داشتند، اما اکنون طیف وسیعی از مبادلات بین دو کشور ایجاد شده است که هر محصولی نیاز بازار دیگری را تامین می کند. بر اساس آخرین آمار وزارت بازرگانی هند، حجم روابط تجاری دو کشور در سال ۲۰۱۸ به بالاترین میزان یعنی رقم ۱۷ میلیارد دلار رسید. با این حال با آغاز تحریمهای آمریکا و کاهش خرید نفت و محصولات پتروشیمی ایران، روابط تجاری دو جانبه در سال۲۰۲۰ به دو میلیارد و ۱۰۶ میلیون دلار تنزل یافت.
از سوی دیگر، دو کشور به منظور رفع محدودیت‌ها و تلاش برای توسعه تجارت میان دو کشور راهکار‌های مختلفی را در دستور کار قرار داده اند. امضای توافقنامه همکاری تجاری برای کمک به رفع اختلافات تجاری فعالان اقتصادی، تسهیل و تسریع همکاری‌ها و انعقاد چند سند همکاری دیگر از جمله این راهکار‌ها محسوب می شود. مناسبات اقتصادی دو کشور تا جایی اهمیت دارد که اتاق بازرگانی مشترکی هم بین تهران و دهلی نو تشکیل شده است.
ارتباطات تجاری ایران و هند شامل نفت، محصولات کشاورزی، پتروشیمی، ماشین آلات و تاسیسات می شود. از سوی دیگر، ایران در بخش های استراتژیک ایران مانند بندر شهید بهشتی در چابهار سرمایه گذاری کرده تا علاوه بر ایران به افغانستان نیز دسترسی داشته باشد.
هند می خواهد نفوذ اقتصادی خود را به کشوهای آسیای مرکزی و افغانستان گسترش دهد و چابهار را دروازه ورود به این کشورها می داند و ایران هم خواهان توسعه این بندر استراتژیک و گسترش روابط اقتصادی با هند است.
از زاویه اقتصادی بندر چابهار به هند امکان خواهد داد که با دور زدن پاکستان با افغانستان روابط تجاری برقرار کند. توسعه چابهار به اجرای طرح کریدور شمال- جنوب ایران کمک خواهد کرد، کریدوری که ارتباط ترانزیتی کشورهای شمال اروپا و روسیه را از طریق ایران و دریای خزر به کشورهای حوزه اقیانوس هند، جنوب خلیج فارس و جنوب آسیا برقرار می سازد. در این میان، چابهار به عنوان یک بندر استراتژیک می تواند نقش مهمی را در این شاهراه تراتزیتی ایفا کند و دروازه مبادله کالا به کشورهای شرق ایران و آسیای مرکزی باشد و هندی ها هم بر اساس همین محاسبات اقتصادی و استراتژیکی، در این بندر سرمایه گذاری کرده اند.
در صورت لغو تحریمهای ایران و توسعه مناسبات بین تهران و دهلی نو، فعالیت شرکتهای هندی در بندر چابهار هم توسعه خواهد یافت و می تواند این منطقه را به قطب اقتصادی در حوزه اقیانوس هند و دریای عمان تبدیل کند.
علاوه بر مسائل اقتصادی، موضوع افغانستان هم به یکی از محورهای همکاری مشترک بین ایران و هند تبدیل شده است. باتوجه به اینکه تهدیدات و ناامنی از سوی افغانستان در یکسال گذشته افزایش یافته است و نگرانی ها از سرایت آن به کشورهای منطقه وجود دارد بنابراین تهران و دهلی نو تلاش می کنند تا صلح و ثبات هر چه زودتر در افغانستان برقرار شود و همکاریهای دو طرف در چارچوب نشستهای اخیر در مورد افغانستان نیز افزایش یافته است.
با توجه به افزایش قابل توجه واردات نفت و گاز، هند بیش از پیش به امنیت انرژی و ایجاد اتحادهای استراتژیک با دارندگان ذخایر انرژی می اندیشد و ایران به دلیل ظرفیتهای اقتصادی و موقعیت جغرافیایی مناسبی که از آن برخوردار است، می تواند نسبت به سایر بازیگران منطقه ای گزینه مناسبی برای تامین نیازهای هند باشد و دولتمردان هندی هم به این مسئله اذعان دارند. سیاست توسعه روابط ایران با هند هم در چارچوب سیاست نگاه به شرق است و مقامات دولت سیزدهم می توانند روی هند به عنوان یکی از اقتصادهای بزرگ منطقه در فروش منابع نفتی و در کنار آن افزایش صادرات کالاهای غیرنفتی حساب باز کنند.
