طی ماههای اخیر نیز مسئولان جمهوری اسلامی ایران و دیگر کشورهای منطقه با تاکید بر این که تداوم پدیده و گردو خاک‌ها می‌توان د پیامدهای بسیار منفی‌ای بر محیط زیست و نیز بروز و یاتشدید بیماری‌های مختلف داشته باشد، بر ضرورت کنترل و رسیدگی به این موضوع از منفذهای دیپلماتیک تاکید کرده‌اند
به گزارش «الوقت» در چند ماه گذشته بیش از هر زمان دیگری بروز پدیده گرد و خاک، به معضلی بزرگ برای کشورهای مختلف حاضر در غرب آسیا تبدیل شده است. عراق، ایران، سوریه، کویت و حتی عربستان سعودی نیز از جمله کشورهایی هستند که با درجات مختلف از عوارض منفی این پدیده بر زندگی شهروندان‌شان رنج برده‌اند. همین امر موجب شده که هم اکنون پرداختن به اثرات و پیامدهای توفان‌های گرد و خاک بر حوزه‌های مختلف زیست‌محیطی، سلامت، اقتصاد و کشاورزی در کشورهای مذکور به مساله‌ای جدی برای دیپلماسی منطقه‌ای تبدیل شود.
طی ماههای اخیر نیز مسئولان جمهوری اسلامی ایران و دیگر کشورهای منطقه با تاکید بر این که تداوم پدیده گردو خاک‌ها می‌تواند پیامدهای بسیار منفی‌ای بر محیط زیست و سلامت عمومی داشته باشد، بر ضرورت کنترل و رسیدگی به این موضوع از منفذهای دیپلماتیک تاکید کرده‌اند. در همین راستا در چند روز گذشته تحرکات دیپلماتیک ویژه‌ای از سوی مسئولان ایرانی و عراقی صورت گرفته است. به ان بهانه ضروری به نظر می‌رسد که پیشینه دیپلماسی زیست محیطی پیرامون مساله ریزگردها در سطح منطقه‌ای مورد بررسی قرار بگیرد.
پیشینه دیپلماسی منطقه‌ای باموضوع ریزگردها
پدیده ریزگردها و توفان‌های گرد و خاک موضوعی نیست که تنها به مربوط به یک یا چند سال گذشته باشد، بلکه طی بیش از یک دهه گذشته مسئولان سیاسی کشورهای مختلف به این مساله پرداخته‌اند. با این وجود، تاکنون هیچ معاهده الزام آوری میان کشورهای منطقه در زمینه رسیدگی و کنترل این پدیده منعقد نشده و تاکنون هیچ نهاد بین‌المللی‌ای درگیر این موضوع نشده است.
برای نخستین بار در سال 2008 (1387) با اولين سفر رييس وقت سازمان حفاظت محيط زيست ایران به عراق، در حوزه مدیریت ریزگردها، تفاهم نامه دو جانبه در تاريخ ژانويه 2009 میان دو طرف امضا شد. پس از این سفر، معاون وزير محيط زيست عراق نيز در راس يك هيات كارشناسي در سال 2010 (مرداد ماه 1389) از فعاليت هاي انجام شده در زمینه مقابله با بيابانزايي در ایران بازديد کرد. وي در يك نشست خبري گفت که اين كشور براي مهار گرد و غبار نياز به سه ميليارد دلار دارد.
همین دیدارها زمینه‌ساز برگزاری نشست‌های منطقه‌ای در آینده شد به صورتی که در مهر 1389 با حضور وزراي محيط زيست كشورهاي عراق، تركيه، سوريه، قطر و ايران در تهران، كارگروه اجلاس منطقه اي مقابله با بحران گرد و غبار برگزار شد.
سپس ادامه مذاکرات منطقه ای در خصوص غلبه بر بحران ریزگردها به نشست تهران در سپتامبر 2010 (مهرماه 1389) موکول شد. وزیران محیط زیست پنج کشور ایران، عراق، ترکیه، سوریه و قطر با امضای تفاهم نامه ای در اجلاس منطقه ای مدیریت بحران پدیده گرد و غبار که به میزبانی تهران برگزار شد متعهد شدند ظرف پنج سال این پدیده را رفع کنند که عملا تاکنون این اتفاق نیافتاده است.
در ادامه بعد از روی کاآمدن دولت حسن روحانی در آذرماه 1392 معصومه ابتکار، رئیس سازمان محیط زیست در حاشیه مراسم استقبال رسمی از نوری المالکی، نخست وزیر عراق خواستاراجرای تفاهم نامه دو جانبه و اجرای قرارهای تفاهم نامه های چندجانبه، سازمان منطقه ای و پیگیری این موضوعات از طریق آن سازمان و ایجاد صندوق منطقه‌ای شد.
همچنین، در اردیبهشت 1394 جمهوری اسلامی ایران پیشنهاد شکل گیری و ساماندهی ساختار فنی و مالی برای مقابله با پدیده گرد و غبار و طوفان های شن با مشارکت تمامی کشورهای آسیای غربی به رهبری یونپ (برنامه محیط زیست ملل متحد) مطرح کرد و مقرر شد با تشکیل کمیته دائم همکاری‌های زیست محیطی میان دو کشور و تفویض مسئولیت نظارت به نمایندگان دو کشور در این کمیته، موضوع گرد و غبار و راه حل‌های پیش رو برای رفع این بحران به طور ویژه مورد پیگیری قرار گیرد. با تمام این تلاش‌ها نکته مهم این است که تا کنون هیچ گونه توافق الزامآوری میان کشورهای منطقه صورت نگرفته و همچنان مشکل ریزگردها در سطحی گسترده ادامه دارند.
دیدگاه‌های مختلف در مورد منشا ریزگردها؛ سکوت معنادار ترکیه
طی ماههای اخیر مساله فراگیر شدن توفان‌های گردوخاک در کشورهای منطقه به ویژه عراق و ایران به چالشی بزرگ برای کشورهای منطقه تبدیل شده است. همین امر موجب شده که مقام‌های سیاسی کشورهای ایران و عراق اعتراضاتی را نسبت به سیاست‌های سدسازی و نقش ترکیه در ایجاد این بحران محیط زیستی منطقه‌ای مطرح کنند. در همین راستا، حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران، در 10 می 2022 (20 اردیبهشت 1401) تاکید کرده بود که برای ایران پذیرفتنی نیست که کشور دوست و همسایه‌اش با سدسازی، تاثیر منفی روی شرایط زیست‌محیطی منطقه گذاشته است.
اما این اظهارات امیرعبداللهیان واکنش وزارت خارجه ترکیه را به همراه داشت. به گونه‌ای که تانژو بیلگیچ، سخنگوی وزارت امور خارجه ترکیه در 12 می 2022 (22 اردیبهشت 1401) در پاسخ به اظهارات وزیر خارجه ایران،تاثیر سدسازی این کشور بر رودهای ارس و دجله را بر ایجاد آلودگی‌های ناشی از گرد و غبار رد کرد و آن را ادعایی «غیرعلمی» ارزیابی و در بیانیه‌ای اعلام کرد که برخلاف اظهارات مقام‌های ایرانی، علت اصلی توفان‌های شن و گرد و غبار در ترکیه و ایران، «گرد و غبار بیابانی است که از آفریقا و خاورمیانه می‌آيد».
این ادعای وزارت خارجه ترکیه در شرایطی است که موضوع آب‌گیری سدهای بزرگ ین کشور در چند سال اخیر، مورد اعتراض مسئولان و نیز کارشناسان محیط زیست در ایران و عراق بوده است. کارشناسان محیط زیست همواره تاکید داشته‌اند که کاهش آب رودخانه‌های دجله و فرات در کشورهای پایین دست یعنی ایران و عراق علاوه بر تحمیل هزینه‌های بزرگ در زمینه کشاورزی و جمعیتی، آثار زیان‌بار محیط زیستی بزرگی را به همراه خواهد داشت. در این میان بیش از هر موضوع دیگری کانون توجهات به سوی آب‌گیری ترکیه از سد ایلیسو و متعاقب آن وقوع پدیده گردوخاک‌های منطقه‌ای جلب شده است.
در واقع، دولت ترکیه علی‌رغم هشدارهای مسئولان ایرانی و عراقی، در 15 نوامبر 2021 (24 آبان 1400) سد ایلیسو را افتتاح کرد و با آغاز پروژه آب‌گیری این سد، راه جاری‌شدن ۴۳میلیارد مترمکعب آب را در بستر دجله و فرات بسته شد. متعاقب اقدام ترکیه، کارشناسان محیط زیست نسبت به تاثیرات مخرب آب‌گیری از آن و نیز عدم رعایت حق‌آبه عراق، سوریه و ایران از این دو رودخانه بر اساس موازین بین‌المللی سخن به میان آوردند.
کارشناسان براین باور هستند که سد «ایلیسو» با ظرفیتی سه برابر بزرگ‌ترین سد ایران، یعنی کرخه، از ورود ۵۶ درصد از آبی که از خاک ترکیه به دجله سرازیر می‌شود، جلوگیری می‌کند و این سد باعث خشک شدن برخی از مناطق عراق و افزایش ورود ریزگرد به ایران خواهد شد. همچنین، صاحبنظران حوزه محیط زیست براین باور هستند که «سدسازی‌های بی رویه ترکیه بر روی دجله و فرات بر کاهش آب ورودی به تالاب‌ها و تبدیل شدن آنها به منشأهای گردوغبار قطعا تاثیر دارد» و ادامه این روند می‌تواند خسارت‌های زیست محیط به همراه داشته باشد و اکوسیستم منطقه را بهم زند.
در این میان، تالاب هورالعظیم در مرز ایران و عراق و در بخش‌هایی پایانی پایین‌دست رودهای دجله و فرات قرار دارد که از خاک ترکیه سرچشمه می‌گیرند. خشک شدن این تالاب چه در ایران و چه در عراق تعداد وقوع توفان‌های ریزگردی را افزایش داده و باعث شده استان خوزستان با گرد و غبارهایی حدود ۲۱ برابر استاندارد مواجه شود.
در مجموع، می‌توان اظهار داشت که سدسازی‌های ترکیه برای اجرای کردن پروژه «گاپ» منجر به کاهش 80 درصدی سهم عراق از این دو رودخانه شده، در حالی که سهم سوریه 40 درصد کاهش یافته است. به جرات می‌توان اظهار داشت که سد ایلیسو بر خلاف ادعای مقام‌های سیاسی ترکیه از نظر علمی عاملی مهم در وقوع خشکسالی، بیابان‌زایی و وقوع توفان‌های گردو خاک‌ها چند وقت اخیر در سطح منطقه بوده است.
تلاش ایران برای تشکیل کارگروه مشترک منطقه‌ای برای مقابله با بحران ریزدگردها
طی ماههای گذشته جمهوری اسلامی ایران به طور جد موضوع تشکیل کارگروه مشترک منطقه‌ای برای مقابله با برحان گردوخاک منطقه‌ای را در دستور کار قرار داده است. در همین زمینه علی بهادری جهرمی، سخنگوی دولت ایران، در اواخر فرودین ماه سال جاری در یک نشست خبری اظهار داشت: بحران ریزگردها، موضوع دامنه‌داری است. برنامه‌های داخلی و بین‌المللی در این زمینه در دستور کار است. همچنین، جهرمی تاکید کرد که سازمان محیط زیست برنامه ۱۰ ساله را طراحی کرده که در ستاد ملی گرد و غبار در حال پیگیری است.
در ادامه همین تلاش‌ها نیز «سعید خطیب‌زاده» سخنگوی دستگاه دیپلماسی در سوم خرداد ماه در پاسخ به پرسشی درباره اقدامات وزارت امور خارجه در خصوص دستور رئیس جمهور مبنی بر حل بحران ریزگردها از طریق دیپلماسی و مجامع بین‌المللی و نیز تعامل با کشورهای همسایه، اظهار داشت: در کمتر از دو ماه گذشته با وقوع و تشدید بحران ریزگردها در کشور، وزارت امور خارجه همکاری با کشورهای همسایه را به منظور بسط مشارکت منطقه‌ای و نهایتا پیاده کردن ترتیبات منطقه‌ای برای مقابله با گرد و غبار در دستورکار خود قرار داده است. ما این مسیر را با عراق شروع کرده و در نظر داریم در گام بعدی سوریه و تدریجا سایر کشورهای منطقه را به تشریک مساعی در این ترتیبات منطقه ای ترغیب کنیم.
همچنین بنا بر اظهارات خطیب زاده، در صحنه بین‌المللی، وزارت امور خارجه از سال‌های گذشته، در مجمع عمومی سازمان ملل، برنامه محیط زیست ملل متحد (UNEP)، سازمان همکاری اسلامی و سایر نهادهای بین‌المللی اقدام به طرح، تدوین و تصویب قطعنامه‌‌هایی کرده که مشخصا بر مقابله با ریزگردها و ضرورت همکاری‌های منطقه‌ای به منظور مقابله با معضلات زیست محیطی، از جمله گرد و غبار، متمرکز هستند. لذا ادبیات بین‌المللی این موضوع با تلاش چندین ساله وزارت امور خارجه در سازمان‌های بین‌المللی با اجماع شکل گرفته است
در ادامه، حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه ایران در 7 خرداد ماه طی نامه‌ای به وزرای خارجه کشورهای دارای منشأ ریزگرد و یا مبتلا به بحران زیست‌محیطی حاصل از انتشار گسترده گردوغبار در منطقه تصریح کرد: جمهوری اسلامی ایران علاوه بر همکاری‌های فنی دوجانبه برای مهار ریزگردها، خواستار انعقاد یک کنوانسیون منطقه‌ای با مشارکت سازمان ملل متحد و سازمان‌های تخصصی آن به‌خصوص برنامه محیط زیست ملل متحد و سازمان بهداشت جهانی است.
امیرعبداللهیان در این نامه افزوده است: لازم است ذیل این کنوانسیون یک صندوق ایجاد شود که کمکهای بین‌المللی و منطقه‌ای به آن واریز و هرچه سریعتر از محل این صندوق مبارزه با پدیده ریزگردها و بیابان‌زایی هماهنگ‌تر و سریعتر انجام شود.
لازم به ذکر است امیرعبداللهیان پیش از این نیز در خصوص ضرورت اقدام دوجانبه و جمعی برای مهار پدیده گردوغبار و بیابان‌زایی با وزرای خارجه عراق، سوریه، کویت و ترکیه به‌صورت تلفنی گفتگو کرد. وی از وزیر خارجه عراق خواست که عربستان نیز به‌عنوان یکی دیگر از کشورهای منشأ و مبتلا به این بحران، این ایده را مورد توجه جدی قرار دهد.
فصل جدید همکاری‌های بغداد و تهران برای مقابله با ریزگردها
در ادامه تلاش‌های جمهوری اسلامی ایران برای مقابله با ریزگردها، دیروز (9 خرداد) معاون رئیس جمهور ایران با مقامات عراقی از جمله وزیر خارجه و نخست‌وزیر این کشور دیدار و گفتگو کرد. در همین راستا، «مصطفی الکاظمی»، نخست‌وزیر عراق در دیدار با «علی سلاجقه»، معاون رئیس جمهوری ایران و رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست کشورمان تأکید کرد که دستیابی به راه‌حل‌های مؤثر برای چالش‌های زیست محیطی، مسئولیت همگان است. دو طرف در این دیدار در خصوص تقویت همکاری دو جانبه میان عراق و ایران و دیگر کشورهای منطقه برای مقابله با چالش‌های زیست محیطی در جهت تأمین حقوق و منافع مشترک همه کشورها گفتگو کردند.
الکاظمی خاطرنشان کرد که دستیابی به راه‌حل‌های مؤثر برای چالش‌های زیست محیطی و مبارزه با تغییرات اقلیمی مسئولیت همگان است. در همین دیدار، رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست ایران هم در این دیدار بر تمایل کشورمان برای حل مسائل باقی مانده میان دو کشور در حوزه محیط زیست تأکید کرد و تقویت همکاری دو جانبه در این بخش را ضروری دانست. معاون رئیس جمهوری ایران افزود که حل مشکل خشکسالی و مقابله با طوفان‌های گرد و غبار به یک دغدغه منطقه‌ای مشترک تبدیل شده و این موضوع ایجاب می‌کند که همه طرف‌ها برای دستیابی به راه‌حل‌های مؤثر مشارکت داشته باشند.
