مگاپروژه‌های محمد بن سلمان هم از نظر ژئوپلیتیکی و هم از نظر مالی طرح‌هایی بسیار بلندپروازانه هستند که مبنا و بنیانی واقع‌بینانه برای اجرایی شدن ندارند. در ابتدای امر باید توجه داشت که عربستان از نظر سرزمینی از چنین پتانسیلی برخوردار نیست که بتواند از نظر ژئواکونومیک و ژئوپلیتیکی به قطب اصلی معادلات منطقه‌ای تبدیل شود. در سطح دوم، اجرایی کردن مگاپروژه‌های محمد بن سلمان بیش از آنکه برنامه‌ریزی شده باشند، بیشتر هدفمند بوده و در راستای اجرایی کردن آرمان‌های ذهنی یک رهبر سیاسی است
الوقت - بعد از سپری کردن دورانی دشوار از بحران شیوع کرونا و بحران اقتصادی، محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی از طرح استراتژی ملی حمل و نقل و خدمات لجستیک رونمایی کرده است. طرحی که می‌توان همانند دیگر مگاپروژه‌های ارائه شده از سوی محمد بن سلمان در قالب سند چشم‌انداز 2030، از آن به عنوان پروژه‌هایی رویایی و بلندپروازانه یاد کرد. با این اوصاف، اکنون این مساله قابل طرح است که با توجه به طرح مگاپروژه جدید، ولیعهد عربستان سعودی، چه اهدافی را دنبال می‌کند و تا چه اندازه طرح جدید او قابلیت اجرایی شدن دارد؟
طرح استراتژی ملی حمل و نقل و خدمات لجستیک؛ رویاپردازی جدید محمد بن سلمان
شاهزاده محمد بن سلمان، ولیعهد پادشاهی عربی سعودی روز چهارشنبه 30 ژوئن 2021 استراتژی ملی حمل و نقل و خدمات لجستیک را اعلام و تاکید کرد که هدف از آن تقویت زیرساخت‌ها، ارتقاء جایگاه جهانی و تنوع‌بخشی به درآمدهای این کشور است. در این استراتژی بر تقویت توانایی‌های انسانی و فنی در بخش حمل و نقل و خدمات لجستک سعودی تاکید شده است تا این کشور بتواند با توجه به موقعیت جغرافیایی‌اش که سه قاره را به هم پیوند می‌زند، ارتباط خود را با اقتصاد جهانی تقویت کند.
به گفته ولیعهد سعودی این کشور می‌کوشد با به کارگیری سیستم‌های خدماتی با کیفیت بالا، مدلی تجاری-رقابتی با هدف افزایش بهره‌وری در حوزه خدمات لجستیک ارائه کند. ارتقاء جایگاه سعودی در حوزه خدمات لجستیک یکی از محورهای اصلی چشم‌انداز 2030 این کشور است. در واقع، هفد اصلی حاکمان سعودی است که با این طرح عربستان به یکی از مراکز جهانی خدمات لجستیک تبدیل شود.
از آنجا که فراوانی مقاصد بین‌المللی یکی از مولفه‌های اساسی خدمات لجستیک است، محمد بن سلمان قصد دارد در چهارچوب استراتژی ملی حمل و نقل و خدمات لجستیک؛ جایگاه خود در زمینه حمل و نقل هوایی را به رده پنجم جهانی رسانده و شمار مقصدهای بین‌المللی‌اش را به 250 نقطه برساند. راه‌اندازی یک خط هواپیمایی ملی جدید یکی از اقداماتی است که سعودی برای تحقق این هدف در دستور کار قرار داده است. این موضوع می‌تواند به دو برابر شدن ظرفیت حمل و نقل بار و مسافر این کشور منجر شود.
همچنین، عربستان سعودی در حال حاضر شبکه ریلی به طول 5 هزار و 330 کیلومتر دارد که مسیر راه‌آهن قطار سریع السیر مکه-مدینه بخشی از آن است. این قطار که با نام «قطار حرمین» شناخته می‌شود، بزرگترین پروژه حمل و نقل سریع در منطقه است. با حال سعودی می‌خواهد در چهارچوب استراتژی ملی حمل و نقل، با توسعه شبکه ریلی خود، آن را به 8 هزار و 80 کیلومتر برساند. همچنین، بن سلمان قصد دارد، این کشور قصد دارد با تقویت و توسعه خدمات حمل و نقل عمومی در شهرهای مختلف، با هدف محافظت از محیط زیست، مجموعا 25 درصد مصرف سوخت را بکاهد. در این مسیر به کارگیری فناوری‌های پیشرفته و راهکارهای هوشمند در دستور کار قرار گرفته است. بخش حمل و نقل و خدمات لجستیک در حال حاضر حدود 6 درصد تولید ناخالص سعودی است اما اکنون محمد بن سلمان گفت که قصد دارد با استراتژی ملی حمل و نقل و خدمات لجستیک این مقدار را به 10 درصد برساند.
بن سلمان و سلسله مگاپروژه‌های ناتمام
محمد بن سلمان از ابتدای ورود به ساختار قدرت و به ویژه پس از انتصاب به عنوان ولیعهد عربستان سعودی در ۲۱ ژوئن ۲۰۱۷ برنامه‌های بلندپروازنه و رویایی را برای این کشور ارائه و طراحی کرده است اما نکته قابل توجه این است که مگاپروژه‌های او غالبا ناتوان و حتی شکست خورده تلقی می‌شوند. طرح اصلی محمد بن سلمان در قالب سند چشم‌انداز 2030 مطرح شده که در ۲۵ آوریل ۲۰۱۶ از آن رونمایی شد.
در سند چشم‌انداز 2030 محمد بن سلمان طرح‌های کوتاه مدت محمد بن سلمان برای حل مشکل کسری بودجه عربستان کاهش حقوق کارمندان و افزایش آزادی زنان ارائه کرده بود. در سند چشم انداز ۲۰۳۰ بر مشارکت دادن زنان در زندگی اجتماعی و بالا بردن میزان مشارکت آنها در بازار کار از ۲۲ درصد به ۳۰ درصد تاکید شده بود.
اما در سطح مهم‌تر می‌توان به طرح محمد بن سلمان برای توسعه گردشگری دینی و غیر دینی مورد توجه در چشم انداز ۲۰۳۰ دانست. در همین راستا اجرایی کردن پروژه «دریای سرخ»، ۱۲۵ مایل از خط ساحلی و ۵۰ جزیره مرجانی که در آن هتل‌ها، تفریحگاه‌ها و اقامتگاه‌های لوکس ساخته شوند، در دستور کار قرار گرفت. در راستا اجرای این پروژه، آغاز ساخت فرودگاه بین المللی آن سال ۲۰۱۹ میلادی تعیین و مقرر گردید تا سال ۲۰۳۵ به بهره‌برداری کامل برسد.
بعد از طرح‌های گردشگری، طرح‌های ترانزیتی و حضور در بازارهای نوین اهمیت زیادی در طرح‌های محمد بن سلمان پیدا کرد که مهمترین نماد این طرح‌ها پروژه نئوم بود. در واقع نئوم یک طرح بلندپروازانه است که می‌تواند عربستان سعودی را به عنوان پیشگام در توسعه شهرهای آینده با استفاده از فن آوری های جدیدی مطرح سازد که در ساخت دیگر شهرها به کار نرفته است. پروژه نئوم با استفاده از سرمایه گذاری‌های برآمده از عربستان سعودی، صندوق سرمایه گذاری عمومی این کشور و سرمایه گذاری خصوصی، از جزایر تیران و صنافیر در دریای سرخ تا مصر را نیز دربرمی گیرد.
پروژه نئوم به عنوان یک منطقه اقتصادی متمایز که سه کشور را بهم متصل می‌کند، دارای قوانین، مقررات و مالیات خاص خود خواهد بود. این پروژه با سرمایه ۵۰۰ میلیارد دلاری به سرمایه گذاری در ۹ بخش متمرکز خواهد شد که عبارتند از: انرژی و آب، حمل و نقل، تکنولوژی‌های بنیادین، غذا، صنایع پیشرفته، رسانه و تولیدات رسانه‌ای، سرگرمی، علوم تکنولوژی مانند هوش مصنوعی و تجارت الکترونیک و رفاه عمومی. بنا بر طرح بن سلمان، این شهر از لحاظ جغرافیایی نه تنها یک نقطه تلاقی در تجارت جهانی است، بلکه در مرکز مسیرهای هوایی اروپا، آسیا و آفریقا واقع شده است.
طرح‌های بلندپروازانه محمد بن سلمان در راستای اجرایی کردن سند چشم‌انداز 2030 به دلیل شیوع بیماری کرونا و سقوط قیمت جهانی نفت در چند سال گذشته، با مشکل در تامین هزینه‌ها و اجرایی شدن مواجه شده است. در واقع، مگاپروژه‌های محمد بن سلمان هم از نظر ژئوپلیتیکی و هم از نظر مالی طرح‌هایی بسیار بلندپروازانه هستند که مبنا و بنیانی واقع بینانه برای اجرایی شدن ندارند. در ابتدای امر باید توجه داشت که عربستان از نظر سرزمینی از چنین پتانسیلی برخوردار نیست که بتواند از نظر ژئواکونومیک و ژئوپلیتیکی به قطب اصلی معادلات منطقه‌ای تبدیل شود.
در سطح دوم، اجرایی کردن مگاپروژه‌های محمد بن سلمان بیش از آنکه برنامه‌ریزی شده باشند، بیشتر هدفمند بوده و در راستای اجرایی کردن آرمان‌های ذهنی یک رهبر سیاسی است. در حقیقت، عربستان سعودی با در اختیار داشتن ذخایر نفت وگاز، وجود کعبه و حرم نبوی (ص) در کنار موقعیت ژئوپلتیک در منطقه‌ی غرب آسیا دارای یک اقتصاد تک محصولی و به شدت وابسته به قیمت‌های جهانی می‌باشد. نبود صنایع مختلف این کشور را به عنوان یک کشور مصرف‌کننده تبدیل کرده است که زمینه‌های رشد فساد را افزایش داده است. در همین راستا، طرح جدید بلندپروازنه محمد بن سلمان در زمینه حمل و نقل را نیز می‌توان فاقد پتانسیل‌های اجرایی شدن مورد ارزیابی قرار داد.
روتوش سیاسی با اصلاحات پرزرق و برق اقتصادی
در تحلیلی چرایی پناه بردن محمد بن سلمان به مگاپروژه‌ها به منظور توسعه اقتصادی، ترانزیتی و عمرانی عربستان، می‌توان بر این مساله انگشت گذاشت که او در پی اغفال و منحرف کردن نگاهها از وضعیت سیاسی این کشور است. طی چند سال گذشته در زمینه حقوق بشر گزارش‌های فراوانی از سوی مجامع حقوق بشری نسبت به وضعیت حقوق زنان، اقلیت‌ها و حتی وضعیت بازداشت‌های سیاسی در عربستان منتشر شده که همگی نشانگر نقض فاحش حقوق بشر در این کشور است.
نماد بارز این امر را می‌توان در ماجرای قتل جمال خاشقجی در سال 2018 مشاهده کرد که از سوی ماموران وابسته به بن سلمان در کنسول‌گری عربستان سعودی در استانبول ترکیه به طرز فجیعی با اره کشته شد. همچنین، گزارش‌ها حاکی از آن است که محمد بن نایف، ولیعهد سابق عربستان که در پنجم مارس ۲۰۲۰ به همراه عمویش «احمد بن عبدالعزیز» به اتهام خیانت دستگیر و روانه زندان شده بودند، در زمان بازداشتش مورد شکنجه شدید قرار گرفته‌اند؛ به نحوی که بدون کمک گرفتن قادر به راه رفتن نبوده است.
در میانه چنین شرایطی به نظر می‌رسد محمد بن سلمان قصد دارد از طریق در پیش گرفتن طراحی مگاپروژه‌ها، از یک سو، نگاهها را از مسائلی همچون حقوق بشر و انسداد و دیکتاتوری در این کشور منحرف کند و از سوی دیگر، او قصد دارد از هر طریق ممکن قبل از مرگ پدر خود، یعنی ملک سلمان بر کرسی سلطنت تکیه بزند. در راستای اجرای این سناریو نیز بن سلمان قصد دارد از مشروعیت سازی برای خود از طریق اجرای مگاپروژه‌ها بهره بگیرد.
