الوقت- در قرن جاری اهداف ژئواکونومیک به جای اهداف و قلمروهای ژئو پلیتیک و ژئواستراتژیک؛ جایگزین شده است. با تحولاتی که در جهان بوقوع می پیوندد محور راهبرد های جهانی در کلیه سطوح بر اساس مفاهیم ژئواکونومی قرارگرفته است، برخلاف دوران جنگ سرد ؛ جهان به این نتیجه رسید که جنگ راهکار نیست و دنیا به سمت استراتژی‌های اقتصادی برای رسیدن به اهداف متنوع کشیده خواهد شد. نظام جهانی به سوی رقابتهای کلان اقتصادی در حال حرکت است ؛ یعنی از مرحله زیر بنای ژئواستراتژیک عبور کرده و به سوی زیربنای ژئواکونومیک می‌رود. امروزه در تحلیل دولتها و روابط بین آنها نقش اقتصاد غیرقابل انکار است. یکی از ویژگیهای اصلی نظام جدید جهانی اهمیت‌یابی اقتصاد در عرصه جهانی است و در حال حاضر قدرت اقتصادی تعیین کننده جایگاه و نقش کشورها در نظام بین‌المللی است. مفهوم جدید قدرت بر اساس توانایی اقتصادی و فناوری قرار گرفته است. بنابراین در نظام جدید جهانی مناطق ژئواکونومیک اهمیت بیشتری خواهند داشت و در توازن قدرتهای آینده ؛ برتری از آن قدرتی خواهد بود که بر مناطق ژئواکونومیکی تسلط داشته باشد .
وضعیت انرژی ترکیه
جمهوری ترکیه؛ طی ده ساله اخیر ؛ از نظر مصرف گاز و برق؛ پس از چین؛ در ردیف دوم قرار گرفت. با توجه به میزان رشد اقتصادی این کشور؛ انتظار می رود به صورت یکی از دینامیک ترین ها در اقتصاد انرژی در آید. بخشی از مایحتاج انرژی سوختی ترکیه از طریق منابع داخلی تامین می گردد. ضمن آن که دارای منابع غنی انرژی های آبی – بادی – خورشیدی است. ترکیه؛ اینک سالانه حدود 27% تقاضای انرژی اش را از منابع داخلی تامین می کند و تا سال 2023.م . حدود 35% از کل نیاز های انرژی اش را از طریق انرژی های تجدید پذیر تامین خواهد کرد. ترکیه از نظر منابع «ژئوترمال »در مقام نخست اروپا و هفتم جهان قراردارد. تلاش برای بهره گیری کامل از ذخایر داخلی ذغال سنگ و لیگنیت؛ توسعه منابع آبی و دیگر منابع انرژی تجدید پذیر ؛ از اهداف تامین رشد تقاضای انرژی و توسعه اقتصادی است. ورود و همگرایی انرژی هسته ای به ترکیب منابع انرژی نیز یکی از ابزارهای ترکیه برای پاسخ به تقاضای رو به رشد انرژی ؛ بویژه برق؛ و نیز اجتناب از افزایش وابستگی به واردات مواد سوختی است. چنان چه راه اندازی تاسیساتی با ظرفیت سالانه تولید 5000 مگا وات برق هسته ای تا سال 2015 مد نظر است. ساخت اولین نیروگاه برق هسته ای جمهوری ترکیه با ظرفیت 1200 کیلو وات / ساعت در منطقه « آک کویا » در استان مرسین اغاز گردید .
وضعیت وارداتی انرژی :
جمهوری ترکیه طی سال 2013.م ؛ به میزان 18554147 تن و در سال 2014.م ؛ 17481481 تن و طی سه ماهه نخست سال 2015.م ؛ 5113602 تن نفت خام وارد کرده است . هم چنین در سال 2013.م ؛ به میزان 4526898 میلیون متر مکعب و در سال 2014.م ؛ 4926228 میلیون متر مکعب و طی سه ماهه نخست سال 2015.م ؛ 1390981 میلیون متر مکعب گاز وارد کرده است . ضمن آن که در سال 2013.م ؛ حدود 6 /26% گاز وارداتی ترکیه از طریق شرکت گاز پروم روسیه و نیز حدود 2/5 میلیون تن نفت خام از ج.ا.ایران خریداری و تامین گردید . در سال 2014.م ؛ نیز حدود 90% مصارف انرژی ترکیه از طریق واردات نفت و گاز تامین گردید ؛ پیش بینی می گردد تا سال 2020 .م ؛ نیاز های انرژی ترکیه حدود دو برابر گردد که حدود 80% انرژی مصرفی در ترکیه از طریق واردات تامین خواهد گردید .
لازم به ذکر است که قرارداد صادرات سالانه 10 میلیارد متر مکعب گاز ایران به ترکیه که در سال 1996.م به امضا رسید و بر اساس آن ایران هر روز 30 میلیون متر مکعب گاز به ترکیه صادر نماید . ایران بعد از روسیه، دومین تامین کننده اصلی گاز ترکیه محسوب می شود. ولی اکنون به دنبال درخواست ترکیه مبنی بر کاهش قیمت گاز ؛ دو کشور بر سر قیمت گاز صادراتی با یکدیگر اختلاف نظر دارند. ترکیه به دلیل گران فروشی – کم فروشی گاز توسط ایران به داوری بین المللی شکایت کرده و تقاضای غرامت نموده است . در سال 2008.م نیز ترکیه به دادگاه داوری بین المللی مراجعه و مبلغ 900 میلیون دلار غرامت از ج.ا.ایران دریافت کرد . بطور کلی می توان گفت : از هر 100 دلار صادرات ترکیه ؛ مبلغ 22 دلار برای واردات انرژی فسیلی( هیدرو کربنی ) هزینه می گردد.
وضعیت صادراتی انرژی
جمهوری ترکیه فاقد منابع نفتی و گازی اقتصادی است ؛ اما نزدیک کشورهایی قرار گرفته است که دارای حدود 73% ذخایر نفت و گاز جهان هستند ؛ یعنی 75% نفت و گاز جهان را تولید می کنند . لذا این کشور را در موقعیت گذرگاه انرژی ؛ بین کشور های دارای منبع انرژی فسیلی و بازار های جهانی قرار داده است . ترکیه در میان بازارهای مصرف اروپا نقشی خطیر دارد و مایل است به گذرگاه عمده انرژی تبدیل شود .
ترکیه و سیاست گسترش منابع گازی :
جمهوری ترکیه ؛ کشور مهم ترانزیتی در محور انرژی «آوراسیا » است که طی برنامه ریزی و سرمایه گذاری داخلی و بین المللی برای تبدیل شدن به هاب( درگاه ) انرژی منطقه و تحقق پروژه هایی بشرح ذیل تلاش عظیمی می نماید .
الف – پروژه کریدور شرقی – غربی
در این پروژه که چهارمین هاب انرژی اروپا محسوب می گردد و به «راه ابریشم قرن 21 » ؛ نیز شهیر گردیده است ؛ انتقال ذخایر نفت و گاز دریای کاسپین ( خزر) از طریق خطوط لوله های مناطق قفقاز و آسیای مرکزی به بازار های اروپای غربی ؛ بشرح ذیل طراحی شده است.
خط لوله نفتی باکو – تفلیس – جیهان
خط لوله مذکور ؛ میدان نفتی « چراغ گونشلی » (جمهوری آذربایجان) را به تفلیس (گرجستان ) و از آنجا به بندر جیهان ( ترکیه ) و به سواحل دریای مدیترانه متصل می سازد . در سال 2006.م،قزاقستان نیز به پروژه مذکور پیوست .
خط لوله گازی باکو- تفلیس – ارزروم
خط لوله مذکور برای انتقال گاز طبیعی « شاه دنیز» ( ج. آذربایجان ) در دریای خزر از طریق گرجستان به ترکیه است . این خط لوله اولین بخش مجموعه ای است که با خط لوله پروژه خط لوله گاز طبیعی« ترانس کاسپین» تکمیل می شود .
خط لوله ترانس کاسپین
خط لوله مذکور در عرض و زیر بستر دریای خزر بین بندر ترکمن باشی ( ترکمنستان ) و بندر باکو ( ج.آذربایجان ) قراردارد و ذخایر گازی ترکمنستان ؛ به عنوان چهارمین دارنده ذخایر گازی جهان ؛ را به ج.آذربایجان و از آنجا از طریق خط لوله گازی« باکو- تفلیس – ارزروم» و سپس توسط سیستم خط لوله گاز طبیعی داخلی ترکیه به بازار اروپا منتقل می سازد . خط لوله مذکور برای اروپا اهمیت و ضرورت فراوانی دارد .
خط لوله اتصالی گاز طبیعی؛ ترکیه – یونان – ایتالیا
این خط لوله در چهارچوب «پروژه ناباکو » در جریان است و گاز حوزه دریای خزر را از طریق ترکیه به کشورهای بلغارستان – اتریش – یونان – ایتالیا ؛ انتقال می دهد .
ب- انتقال منابع گازی خاورمیانه
در این راستا « خط لوله گازی عرب » برای انتقال گاز ؛ از طریق کشورهای اردن – سوریه به ترکیه واز آنجا به کشورهای عضو اتحادیه اروپا ؛ توسط خط لوله گازی ناباکو در جریان است . ضمن آن که ذخایر گاز طبیعی عراق نیز از طریق احداث خط لوله گازی ؛ موازی با خط لوله نفتی کرکوک – جیهان ؛ به شبکه مذکور متصل خواهد شد .
ج- کریدور انرژی شمالی – جنوبی
بعد از خط لوله « بلو استریم » ( انتقال گاز روسیه با گذر از دریای سیاه ؛ از طریق ترکیه به بازار های مصرف) ترکیه در خصوص خط لوله نفتی زیر بستر دریای سیاه ؛ انتقال از روسیه به بندر سامسون (در سواحل دریای سیاه) و سپس بندر جیهان (در سواحل دریای مدیترانه) و نیز خط لوله اتصال گاز به رژیم اشغالگر قدس ؛ فعالیت می کند .
هم چنین با توجه به این که ترکیه در میان هفت کشوری قرار گرفت که به مدت ششماه از تحریم های ایالات متحده آمریکا به دلیل انجام معاملات تجاری با ایران معاف شد و نیز احتمال توافق های ایران با 1=5 ؛ آنکارا بر این امید است که به نوعی ترکیه؛ از هر گونه تحریم با ایران معاف گردد. تا بتواند با خرید بیشتر و ارزان تر گاز از ج.ا.ایران ؛ نقش درگاه گازی ؛ واسطه گری بین المللی را به خوبی ایفاء نماید .
شرکای عمده انرژی ترکیه
جمهوری ترکیه بر آن است تا نقش مدیریت انتقال و فروش نفت و گاز ؛ توسط جمعی از کشور های همسایه ؛ منطقه و کنسرسیوم های بین المللی را ایفاء نماید . در این رابطه کشور هایی نظیر : ج. آذربایجان – روسیه – ج.ا.ایران – ترکمنستان - عراق_ مصر – گرجستان – یونان ؛ شرکاء و همکاران عمده ترکیه محسوب می گردند.
آینده دیپلماسی گازی ترکیه :
احمد داوداوغلو ؛ وزیر امور خارجه سابق و نخست وزیر کنونی جمهوری ترکیه ؛ با اشاره به اینکه ترکیه از نظر جغرافیایی فقط پلی ارتباطی نیست، بلکه مرکز و پایانه مهمی برای انرژی منطقه بشمار می رود، به این نکته اشاره کرد که ترکیه باید سیاست انرژی هوشمندانه ؛ قوی و پویایی داشته باشد. با تحلیل رویکردهای ترکیه در زمینه دیپلماسی گازی می توان ابراز داشت که این کشور با توجه به رشد خوب اقتصاد ی به انرژی فراوان نیازمند است ، ترکیه با بهره گیری از موقیعیت جغرافیایی اش در فاصله آسیا – اروپا و نیز با در نظر گرفتن این که همسایگان اش سرشار از منابع انرژی گاز هستند؛ لذا تمایل دارد :
با عقد قراردادهای گوناگون با کشورهای همسایه و غیر همسایه ؛عملا گاز عمده ای را به ترکیه وارد کند. در این راستا هر چند تبدیل شدن ترکیه به کریدور جنوبی انتقال انرژی به اروپا موضوعی به‌شدت سیاسی است و با منافع کشورهایی همچون روسیه ناسازگار است، اما ترک ها می کوشند تا از واردات گسترده انرژی به عنوان یکی از ضرورتهای رفتار راهبردی ترکیه و نیز با بهره گیری از دیپلماسی انرژی، زمینه لازم برای افزایش فرصت های بین المللی برای ترکیه را فراهم سازند. با توجه به واردات گسترده گاز به این کشور و تبدیل شدن ترکیه به درگاه مهم انرژی اروپا ؛ موقعیت سیاسی اقتصادی و ژئوپلتیک این کشور افزایش خواهد یافت .
ترکیه بر این باور است که با خرید گاز بیشتر از سایر کشورها (بدون توجه ترانزیت گاز مستقیم کشورهایی همانند ایران) عملا با استفاده از موقعیت جغرافیایی ؛ خود را به یک درگاه گازی برای صادرات به اروپا تبدیل نماید و از همه کشورها گاز خریده و با صدور مجدد عملا جزء کشور های مهم صادرکننده گاز به اروپا بدل گردد. در چنین شرایطی؛ این فرصت برای ترکیه پدید خواهد آمد تا با خرید گاز ارزان ؛ عملا وابستگی گسترده خود را به گاز کاسته و از سویی هم به صادر کننده مهم اروپا تبدیل گردد. در این بین هر چند صادرات ترکیه به اروپا اکنون بسیار محدود است، ولی چنانچه برنامه های گوناگون واردات گاز ترکیه از مبادی مختلف به سرانجام رسد و هم چنین این کشور از شمول تحریم های گازی اتحادیه اروپا بر ضد ایران خارج گردد، امکان این امر تا حدودی وجود دارد؛ اما با چالش های گسترده ای نیز از سوی بازیگرانی همچون روسیه روبرو است. چه اینکه با توجه به خطوط در حال افزایش گازی روسیه به اروپا چندی پیش روسیه اعلام کرد که صادرات گاز خود به اروپا را معادل 50 درصد افزایش می‌دهد. البته جمهوری ترکیه قصد دارد پس از روسیه – نروژ- الجزایر چهارمین تامین کننده گازی اروپا گردد .
عوامل موثر بر دیپلماسی انرژی ترکیه :
جمهوری ترکیه ؛ در حال حاضر جزء بیست کشور اول صنعتی دنیا محسوب می گردد . دو تنگه بسفر و داردانل به علت قرار داشتن در شمال غرب خاورمیانه، هم ؛ به صورت پل ارتباطی بین دو تمدن شرق و غرب و هم با قرار گرفتن در مسیر انتقال انرژی خاورمیانه ؛ کشورهای حوزه دریای خزر و روسیه به اروپا؛ به صورت یک منطقه ژئواکونومیک و ژئواستراتژیک در آمده است . حدود 5/6 % مصرف جهانی نفت از طریق ترکیه عبور می کنند . این کشوربه لحاظ موقعیت جغرافیایی خود در مسیر ارسال کالا و انرژی بین آسیا و اروپا قرار گرفته و با اتخاذ سیاست‌های اقتصادی مناسب به صورت چهارراه عبور نفت و گاز درآمده و در زمینه های اقتصادی، ژئواکونومیکی در جهان اسلام و بخصوص کشورهای منطقه جایگاه والایی کسب نموده است . علاوه بر عامل مهم جغرافیایی؛ دیگر عوامل موثر بر دیپلماسی انرژی ترکیه عبارت اند از : قرار گرفتن در محیط راهبردی انرژی – تنوع منابع خرید انرژی فسیلی – تنوع تامین عبور انرژی هیدرو کربنی – ارتقاء راندمان انرژی _ نقش آفرینی در اعتماد سازی تامین انرژی اروپا
احمد مرجانی نژاد
