الوقت- حکومت طالبان که پس از به‌دست گرفتن قدرت در افغانستان در آگوست ۲۰۲۱ با انزوای بین‌المللی، تحریمها و محدودیت‌های اقتصادی روبرو شده، اکنون بیش از هر زمان دیگری به مسیرهای ترانزیتی برای حفظ ارتباط با جهان و تقویت اقتصاد خود نیازمند است. در این میان، کریدورهای ترانزیتی ایران یکی از معدود گزینه‌های عملی و قابل اتکا برای کابل محسوب می‌شود که به مهم‌ترین شریان حیاتی اقتصادی کابل تبدیل شده‌اند.
به همین منظور هیئتی از وزارت حمل‌ونقل و هوانوردی حکومت طالبان در روزهای اخیر به ریاست رئیس برنامه و تحقیق این وزارت، برای بررسی توسعه زیرساخت‌های ترانزیتی به ایران سفر کرده است. هدف از این سفر بررسی میدانی و شناسایی زمین جهت توسعه وسایل ترانزیتی و تقویت همکاری‌های حمل و نقل میان دو کشور عنوان شده است.
بر اساس بیانیه وزارت حمل‌ونقل حکومت طالبان، این سفر بخشی از تلاش‌ها برای بهبود ظرفیتهای ترانزیتی، تسهیل جریان وسایط باربری و ارتقای همکاری‌های منطقه‌ای در بخش ترانسپورت است. مقام‌های این وزارت گفته‌اند که قرار است هیئت اعزامی با مسئولان ایرانی پیرامون توسعه زیرساخت‌های مشترک ترانزیتی، افزایش سطح خدمات در گذرگاه‌های مرزی نیز گفت‌و‌گو کنند. وزارت حمل‌ونقل افغانستان ابراز امیدواری کرده که این سفر زمینه‌ساز توافقات عملی و سرمایه‌گذاری‌های مشترک در بخش حمل‌ونقل جاده‌ای میان افغانستان و ایران باشد.
پیش از آن نیز هیأت اقتصادی شامل استاندار خراسان جنوبی و مسئولین ارشد وزارت راه و شهرسازی به ریاست معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت خارجه ایران به استان‌های غربی افغانستان از جمله هرات و فراه سفر و با مقامات محلی دیدار کردند. اسماعیل بقایی سخنگوی وزارت خارجه ایران هدف از این سفر را آگاهی از آخرین وضعیت ظرفیتهای صنعتی و تجاری در این منطقه و بررسی راه‌های گسترش روابط بین دو کشور عنوان کرده بود.
همچنین، روز دوشنبه (اول اردیبهشت) «صدراعظم عثمانی»، معاون وزارت کشاورزی حکومت طالبان و علیرضا بیکدلی سفیر ایران در کابل، بر گسترش همکاری دو جانبه در زمینه کشاورزی، دامداری، تبادل فناوری، صادرات و سرمایه‌گذاری تأکید کردند و راه‌های ارتقاء روابط اقتصادی و تجاری میان دو کشور همسایه را مورد ارزیابی قرار دادند.
اهمیت راه‌های ترانزیتی ایران برای افغانستان
افغانستان به عنوان کشوری محصور در خشکی و تحت تحریم‌های بین‌المللی، با چالش‌های جدی در صادرات منابع معدنی و کالاهای خود مواجه است و برای رهایی از این حصار جغرافیایی به ظرفیتهای همسایگان چشم دوخته است.
حکومت طالبان می‌تواند با استفاده از مسیرهای ریلی ایران، صادرات سنگ آهن، مس، لیتیوم و دیگر منابع غنی افغانستان را افزایش داده و بخشی از نیازهای درآمدی خود را بدون وابستگی مستقیم به نهادهای غربی تأمین کند. به دلیل تحریمها، افغانستان در جذب سرمایه گذاری خارجی برای بخش معدن با مشکل مواجه شده و ایجاد درآمد سریع از طریق صادرات را ضروری کرده، اما بدون دسترسی مستقیم به آب‌های آزاد، نمی‌تواند اهداف خود را محقق کند.
ایران با داشتن مرزهای طولانی مشترک با افغانستان و زیرساخت‌های ریلی، جاده‌ای و بندری پیشرفته، از جمله بندر چابهار، مسیری مناسب برای صادرات منابع معدنی، محصولات کشاورزی و سایر کالاهای افغانستان به بازارهای جهانی فراهم می‌کند. راه‌آهن خواف–هرات به عنوان یک پروژه راهبردی می‌تواند دسترسی افغانستان به شبکه‌های حمل‌ونقل بین‌المللی ایران و فراتر از آن، تا بنادر جنوبی ایران در خلیج فارس را ممکن سازد. مسیرهای ریلی ایران، راهی مستقیم و مقرون به‌صرفه به بازارهای جهانی فراهم کرده و افغانستان را از مسیرهای طولانی‌تر و پرچالش‌تر پاکستان بی‌نیاز می‌سازد.
برای حکومت طالبان، این گذرگاه‌ها تنها یک گزینه ساده نیستند، بلکه یک ضرورت حیاتی به شمار می‌روند. زیرساخت‌های ریلی ایران در نقاط مرزی هم‌اکنون جابه‌جایی کالا را تسهیل کرده و با توسعه شبکه‌های ریلی، انتقال کالاها بین آسیای مرکزی، افغانستان و ایران ارزانتر خواهد شد.
وابستگی روزافزون افغانستان به مسیرهای ایرانی، پیامدهای راهبردی مهمی نیز به همراه دارد. افغانستان با گره زدن اقتصاد خود به شبکه ترانزیتی ایران، به شکلی ناخواسته پیوندهای اقتصادی و سیاسی خود با تهران را تعمیق می‌بخشد. این روند می‌تواند توازن منطقه‌ای را دگرگون کند، به‌ویژه در شرایطی که قدرت‌های غربی به دنبال انزوای دیپلماتیک طالبان هستند. از آنجا که هرگونه اختلال در این مسیرها می‌تواند اقتصاد شکننده افغانستان را با بحران‌های بیشتری مواجه کند، طالبان به طور فزاینده‌ای به توسعه و تقویت روابط اقتصادی و ترانزیتی با تهران وابسته شده است.
ایران با وجود فشار تحریم‌های آمریکا، همچنان شبکه‌ای گسترده از مسیرهای تجاری فعال دارد که می‌تواند به عنوان یک فرصت برای کابل عمل کند. انعطاف‌پذیری ایران در مواجهه با تحریمها، توانسته بستری نسبتا پایدار برای عبور کالاها فراهم کند، موضوعی که برای حکومتی مانند طالبان که در شرایط انزوای جهانی به سر می‌برد، اهمیت مضاعفی دارد. این مزیت‌ها باعث شده که حکومت طالبان به شکل فزاینده‌ای به ایران به عنوان شریان حیاتی اقتصادی نگاه کند و در برنامه‌های اقتصادی و تجاری خود بر توسعه این همکاری‌ها تمرکز ویژه‌ای داشته باشد.
کمک به افزایش مشروعیت طالبان
افزون بر مزیت‌های اقتصادی، بهره‌گیری از کریدورهای ترانزیتی ایران می‌تواند در سطح سیاسی نیز به طالبان کمک کند تا جایگاه خود را به عنوان حکومتی که قادر به مدیریت تجارت خارجی و تعامل اقتصادی است، تقویت کند. این امر می‌تواند مشروعیت داخلی طالبان را در میان طبقات تجاری و اقتصادی افغانستان افزایش دهد و به تثبیت نسبی این حکومت در داخل کشور بینجامد. از اینرو، همکاری ترانزیتی با ایران برای حکومت طالبان صرفاً یک انتخاب اقتصادی نیست بلکه ابزاری برای تقویت مشروعیت داخلی و افزایش قدرت مانور در مذاکرات سیاسی با دیگر کشورهاست.
همچنین، ایجاد فرصت‌های تجاری از طریق این مسیرهای ترانزیتی می‌تواند به بهبود نسبی شرایط اقتصادی افغانستان، اشتغال‌زایی، و افزایش درآمدهای ارزی منجر شود که همگی برای بقای حکومت طالبان حیاتی‌اند.
علیرغم موانع ژئوپلیتیک، در صورت مدیریت مؤثر، همکاری ترانزیتی ایران و افغانستان به توسعه مناطق شرقی ایران و غرب افغانستان؛ افزایش مبادلات تجاری کمک کرده و می‌تواند به سنگ‌بنای تجارت منطقه‌ای تبدیل شود که به نفع هر دو کشور خواهد بود.
با این حال، طالبان برای بهره‌گیری مؤثر از این فرصت نیاز به همکاری مستمر با ایران، تضمین امنیت مسیرهای ترانزیتی و ایجاد سازوکارهای گمرکی و لجستیکی کارآمد دارد. بدون این تدابیر، هرگونه استفاده از مسیرهای ایران ممکن است با اختلالات امنیتی یا ناکارآمدی‌های ساختاری مواجه شود که نه تنها سودی به همراه نخواهد داشت، بلکه هزینه‌های سیاسی و اقتصادی بیشتری نیز تحمیل خواهد کرد.
در مجموع، زیرساخت‌های ترانزیتی ایران برای افغانستان تنها یک نیاز تجاری نیستند، بلکه به ستون راهبردی آینده اقتصادی و تحرک سیاسی این کشور تبدیل شده‌اند. توانایی طالبان برای صادرات معادن و واردات کالاهای ضروری، هر روز بیش از پیش به پایداری و توسعه این گذرگاه‌ها وابسته می‌شود، وابستگی‌ای که بدون شک آینده معادلات اقتصادی و ژئوپلیتیکی منطقه را تحت تاثیر قرار خواهد داد. بنابراین، مسیرهای ریلی و مرزی ایران، نه تنها فرصت‌های اقتصادی جدید برای افغانستان ایجاد می‌کند، بلکه بر آینده ثبات سیاسی و تعاملات منطقه‌ای این کشور نیز تاثیرگذار خواهند بود.
