الوقت- در شرایطی که پس از شروع جنگ اوکراین، همه کشورها تقریبا موضع بیطرفی و یا حمایتی از یکی از طرفین درگیری اعلام داشتند، اما در این میان ترکیه کشوری بود که سیاست واحدی در برخورد با تحولات اخیر جهانی نداشته و رویکرد دوگانه‌ای را در پیش گرفته است. ترکیه برای اینکه از خشم روسیه در امان باشد با تحریمهای غرب علیه این کشور مخالفت کرد اما از دیگر سو برای اینکه حامیان غربی خود را نیز راضی نگه دارد با حمات روسیه مخالفت کرده و با فروش پهپادهای خود به دولت اوکراین، جلوی انتقاد مقامات آمریکایی و اروپایی را گرفته است. درحالی که غربیها انتظار داشتند ترکیه به عنوان عضو سازمان ناتو که اکنون تمام قد در مقابل روسیه صف‌آرایی کرده است در کنار هم‌پیمانان خود قرار گیرد اما رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه مسیر متفاوتی را انتخاب کرد و حتی تلاش کرد از متحدانش در ناتو باج خواهی کند و برای اینکه با عضویت کشورهای فنلاند و سوئد در ناتو موافقت کند، از آنها امتیازات دیگری از جمله عدم حمایت از گروه تروریستی «پ ک ک» در خاک این کشورها را خواستار شد و از آمریکا هم در برخی تحولات منطقه از جمله سوریه سعی کرد امتیازاتی را بگیرد. مقامات واشنگتن هم که به حمایتهای ترکیه در ناتو نیاز داشتند مجبور شدند تا از برخی خواسته‌های خود عقب‌نشینی کنند تا بهانه‌های آنکارا برای عدم مخالفت با عضویت اعضای جدید در ناتو را از بین ببرند. تریه حتی در ابتدای جنگ با میانجیگری بین کی‌یف و مسکو سعی کرد خود را بیطرف نشان دهد اما اردوغان این نمایش سیاسی را به راه انداخت تا بتواند از طرفین درگیری امتیازاتی بگیرد.
برنامه متناقض خرید جنگنده‌ها از دو رقیب
درحالی که آمریکا بنابه دلایل سیاسی فروش هر گونه جنگنده به ترکیه را به حالت تعلیق درآورده بود اما به نظر می‌رسد که این روزها گشایشی در این زمینه ایجاد شده است و آنگونه که اردوغان در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل گفت، توافقاتی در برای خرید جنگنده‌های اف-16 انجام شده است که در آینده نزدیک نهایی خواهد شد. هر چند مقامات کاخ سفید و پنتاگون در این زمینه اظهارانظری نکرده‌اند، اما این احتمال وجود دارد که آمریکا شاید با این درخواست در شرایط کنونی موافقت کند. اما نکته جالب ماجرا این است که ترکیه همزمان با تلاش برای خرید اف-16، دنبال خرید نسل جدید جنگنده‌های روسی هم هست. رئیس آژانس صنایع دفاعی ترکیه در روزهای اخیر در سخنانی در این باره گفت که این کشور ممکن است خرید جنگنده‌های سوخو-۳۵ روسیه را در صورت شکست قرارداد خرید اف-۱۶ آمریکا بررسی کند.
این درحالی است که در سال ۲۰۱۹ آمریکا مشارکت ترکیه در برنامه جنگنده اف-۳۵ خود را به دلیل خرید سامانه‌های دفاع هوایی اس-۴۰۰ از روسیه تعلیق کرد و بعد آنکارا را به طور کامل از این برنامه کنار گذاشت. سال 2020 رئیس‌جمهور ترکیه گفت که آمریکا پیشنهاد داده آنکارا نسل چهارم جت‌های اف-۱۶ را به جای نسل پنجم اف-۳۵ خریداری کند اما این برنامه نیز تاکنون عملی نشده است و آمریکاییها در این زمینه تعلل می‌کنند. درحالی که مقامات کاخ سفید بارها گفته‌اند که در صورت همکاری با روسیه و خرید تسلیحات از این کشور، هر گونه همکاری نظامی با ترکیه را تعلیق خواهند کرد اما اردوغان باز هم سعی دارد در میدان دو رقیب قدرتمند بازی کرده و از هر دو طرف امتیازاتی را بگیرد.
ترکیه که دومین ارتش قدرتمند ناتو را پش از آمریکا در اختیار دارد، بر اساس سیاستهای این پیمان نظامی نباید به سلاحهای روسیه مجهز باشد چرا که اساس و مبنای این ائئتلاف برای مقابله با تهدیدات مسکو شکل گرفته است و اکنون که به خاطر بحران اوکراین دو قطب شرق و غرب بایکدیگر سرشاخ شده‌اند، لذا تمایل آنکارا برای خرید جنگنده‌های نسل پیشرفته روسی بیش از آنکه به نفع غرب باشد، اتحاد و همگرایی در ناتو را به شدت تهدید می‌کند. بنابراین، اردوغان در این مورد هم سیاست مشخص و واحدی ندارد و معلوم نیست کشورش را در کدام جبهه قرار داده است و به عبارتی مقامات و مردم ترکیه سردرگم هستند که بالاخره در کدام جهت حرکت می‌کنند. ترکیه در سالهای اخیر به عنوان عضو چموش در ناتو بوده که بیشتر سعی کرده تا به سمت شرق متمایل شود و به همین منظور به دلیل اختلافات جدی با سایر اعضای ناتو، این ائتلاف نظامی را به سمت واگرایی بیشتر سوق داده است. سیاست دوگانه ترکیه در بحران اوکراین نشان داد که آنکارا به طرز ماهرانه‌ای مانور می‌دهد و از همه سود می‌برد. دیپلماسی ترکیه در نوع مواجهه روابطش با شرق و غرب یادآور ضرب‌المثل معروف «شریک دزد و رفیق قافله» است که سعی دارد از هر دو طرف ماجرا به نفع خود استفاده کند.
عضویت در سازمان شانگهای در تقابل با ناتو
ترکیه که حدود پنج دهه به عنوان عضو ناتو است و مفاد و قوانین آنرا پذیرفته است اما با این حال به سیاستهای آن بی‌اعتنا بوده و روش خاص خود را به پیش می‌برد. اگرچه عضویت در سازمانهای منطقه‌ای که رویکرد ضد غربی داشته باشند، برای اعضای ناتو محدودیتهایی در نظر گرفته شده است، اما اردوغان همه معادلات را برهم زده و این روزها سر ناسازگاری با متحدانش در ناتو را شروع کرده است. در نشست اخیر سازمان همکاری شانگهای که در شهر سمرقند در ازبکستان برگزار شد، اردوغان خود را به این نشست رساند و برای اولین بار آمادگی خود را برای عضویت ترکیه در این سازمان منطقه‌ای که تحت رهبری چین و روسیه قرار دارد اعلام کرد. موضعی که در شرایط کنونی سیگنالهای منفی برای غرب داشت و به همین خاطر، مقامات آمریکایی و اروپایی بلافاصله نگرانی خود را از این مسئله ابراز داشتند. اولاف شولتز، صدراعظم آلمان پس از دیدار با اردوغان در حاشیه نشست مجمع عمومی مدعی شد که سازمان شانگهای، سازمانی نیست که کمک مهمی به یک همزیستی خوب جهانی ارائه کند.
گرایش ترکیه به سمت شانگهای و کشورهای بلوک شرق درحالی است که این کشور عضو ناتو است و سالهاست در تلاش است که به عضویت اتحادیه اروپا درآید. در واقع اکنون خواست آنکارا برای پیوستن به پیمان شانگهای نوعی پشت کردن به سیاستهای اروپایی گرایانه ترکیه محسوب می‌شود. باتوجه به اینکه رهبران اتحادیه اروپا سیش از دو دهه است که ترکیه را در پشت درهای این اتحادیه نگه داشته‌اند و به دلایلی سیاسی و حقوق بشری اجازه ورود به آنرا نمی‌دهند و سعی در باج خواهی از این کشور دارند، لذا اردوغان هم از فرصت به دست آمده استفاده کرده و درصدد است تا به اروپاییها بفهماند که حاضر نیست به هر قیمتی به عضویت اتحادیه اروپا درآید چرا که گزینه‌های دیگر و جذابی در شرق وجود دارند که با کمترین هزینه و در کوتاهترین زمان ترکیه را به مدار خود جذب می‌کنند. از طرفی، چین و روسیه به عنوان لیدر سازمان شانگهای، در ماههای اخیر به شدت با غربیها دچار تنش شده‌اند و پیوستن ترکیه به چنین سازمانی عملا ایستادگی در برابر طرحهای جهانی واشنگتن است که تلاش می‌کند تا مسکو و پکن را منزوی کند.
در صورت عضویت ترکیه در شانگهای، این کشور به اولین عضو ناتو تبدیل می‌شود که به این بلوک شرقی می‌پیوندد. عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای به اردوغان اهرمی جدید علیه غرب و چشم‌انداز روابط اقتصادی قوی‌تر می‌دهد. دولت اردوغان که از سه سال پیش با بحران اقتصادی مواجه است و تورم افسار گسیخته در این کشور به تشدید نارضایتیها از دولت دامن زده است، لذا او درصدد است تا اقتصاد آشفته ترکیه را پیش از برگزاری انتخابات سال آینده تثبیت کند. باتوجه به اینکه انتخابات ریاست جمهوری ترکیه تا هفت ماه دیگر برگزار می‌شود، اردوغان سعی دارد با اعلام آمادگی برای عضویت در سازمان شانگهای، نظر مساعد چین و روسیه را جلب کرده و بتواند از تنش این قدرتها با غرب امتیازاتی را برای نجات اقتصاد به گل نشسته دولتش بگیرد. بنابراین، اردوغان که به شدت از سوی مخالفان داخلی به خاطر سیاست خارجی بدون برنامه تحت فشار است، سعی دارد در رقابت غرب و شرق نقش کلیدی بازی کند تا بتواند افکار عمومی داخل را به سمت خود جلب کرده و تاج و تخت خود را برای یک دوره چهار ساله دیگر حفظ کند.
از سوی دیگر، ترکیه همزمان که به روابط اقتصادی خود با روسیه ادامه می‌دهد از طرف دیگر تلاش می‌کند تا با انتقال منابع گاز از سرزمینهای اشغالی به خاک اروپا، بحران انرژی در این قاره را که با قطع نفت و گاز روسیه به وجود آمده است، کاهش داده و بخشی از نیاز متحدانش را تامین کند. آنچه مسلم است اینکه مقامات ترکیه به این ارزیابی رسیده‌اند که تنش بین روسیه و غرب در خاک اوکراین برنده نهایی نخواهد داشت و ادامه این بحران تنها به تضعیف طرفین درگیری منجر خواهد شد و به همین منظور سعی دارند تا خود را از تحولات دور نگه داشته و بتوانند از این فرصت به نفع خود بهره‌برداری کنند. همچنانکه اردوغان، ادامه جنگ را هم برای فروش تسلیحات به اوکراین و همچنین گسترش دامنه تحریمهای غرب علیه روسیه را برای ورود به بازار اقتصادی این کشور به جای شرکتهای غربی فرصت خوبی می‌داند.
اگرچه اردوغان قاعده سیاست خارجی را بر طبق امیال شخصی خود به پیش می‌برد تا در آستانه انتخابات افکار عمومی را به سمت خود بکشاند اما چرخ گردون سیاست همیشه بر وفق مراد گردانندگان آن نمی‌چرخد و این سیاست مبهم و رمزآلودی که اردوغان بکار بسته، ممکن است او را برای همیشه از سپهر سیاست ترکیه به بیرون اندازد.
