سرانجام پس از 17 سال عضویت ناظر در سازمان شانگهای، ایران در اجلاس سمرقند به عضویت دائم این سازمان درآمد، اقدامی که فصل جدیدی را در افزایش همکاری بین ایران با کشورهای منطقه فراهم خواهد کرد.
الوقت- برخلاف پروپاگاندای غرب که سعی دارد نشان دهد که ایران در جهان منزوی شده است و هیچ کشوری تمایلی برای همکاری با آن ندارد اما بیست و دومین اجلاس سازمان شانگهای که در سمرقند ازبکستان برگزار شد برای ایران دستاورد مهمی به همراه داشت که می‌توان آن را نقطه عطفی در روابط خارجی ایران طی 4 دهه گذشته به حساب آورد.
ایران که برای قریب به دو دهه به عنوان عضو ناظر در سازمان شانگهای حضور داشت بالاخره تلاشهایش برای عضویت دائم در اجلاس سمرقند به ثمر نشست و دیگر اعضا موافقت خود را برای عضویت دائم این کشور در این سازمان منطقه‌ای اعلام کردند. درحالی که مقامات ایرانی در هفته‌های اخیر بر پذیرش عضویت دائمی ایران در سمرقند تاکید داشتند، روز چهارشنبه 23 شهریور بر اساس توافق دبیرکل سازمان همکاری شانگهای و مقامات ایرانی این موضوع رسما تایید شد.
حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران که سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران را در سفر به ازبکستان همراهی می‌کند خبر عضویت دائمی ایران در شانگهای را اعلام کرد. امیرعبداللهیان چهارشنبه شب در گزارشی توئیتری از امضای یادداشت تعهدات عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای با دبیرکل این سازمان خبر داد و گفت، اکنون وارد مرحله جدید همکاریهای متنوع اقتصادی، تجاری، ترانزیت، انرژی و … شده‌ای. وزیرخارجه تاکید کرد که دبیرکل سازمان، پیوستن دائم ایران و امضای سند را تبریک گفت و آن را تحول مهمی خواند.
با وجود امضای تفاهمات عضویت دائم بین ایران و سازمان شانگهای اما فرآیند عضویت کامل تهران و پذیرش اسناد و اساسنامه‌های عضویت احتمالا زمانبر خواهد بود و احتمالا تا سال ۲۰۲۳ به طول انجامد.
بر این اساس، تهران در راستای ارتقای سطح مشارکت در این سازمان از عضویت ناظر به عضویت دائم، باید نزدیک به ۵۰ سند امضا کند که سند تعهدات و ترتیبات اجرایی الحاق یکی از مهم‌ترین آنهاست. پیش از این نیز کشورهای هند و پاکستان هم چنین پروسه زمانبری را طی کرده بودند.
قرار است اسناد تعهدات در مجلس شورای اسلامی مورد بررسی قرار گیرد و همچنین کشورهای دیگر نیز این تفاهم نامه‌ها را بررسی خواهند کرد و در نهایت به طور رسمی از سوی همه اعضای سازمان عضویت دائم ایران به طور رسمی اعلام خواهد شد.
مسیر طولانی تا عضویت دائم
اگرچه ایران عضویت دائمی در سازمان شانگهای را به دست آورد اما این برنامه پروسه طولانی مدتی را طی کرد تا اینکه ایران به جرگه نه کشور عضو دائم در این سازمان بپیوندد.
اکنون 9 کشور به عنوان عضو دائم در سازمان شانگهای حضور دارند و چندین کشور دیگر هم به عنوان ناظر و شرکای بحث و گفتگو در این نهاد بین‌المللی مشارکت دارند.
ایران که به طور جداگانه با همه کشورهای عضو سازمان شانگهای از دهه‌ها پیش روابط خوبی داشته است اما از چند سال پیش تلاش کرد تا در چارچوبهای منطقه‌ای نیز وارد شده و این روابط را به شکل دیگری ادامه دهد.
ایران در سال 2005 یعنی پنجمین سال تاسیس سازمان شانگهای برای اولین بار به نشست این سازمان در مسکو دعوت شد در همان سال اول به عضویت ناظر در این سازمان درآمد و یک سال بعد (2006) در نشست تاجیکستان برای عضویت دائم در این سازمان درخواست داد ولی 16 سال طول کشید تا عضویت دائم در این سازمان منطقه‌ای محقق شود.
هر چند در نشست سال 2021 در تاجیکستان، ایران به عنوان نهمین عضو اصلی این سازمان مورد پذیرش قرار گرفت ولی در اجلاس سمرقند تعهدات عضویت دائم به طور رسمی امضا شد.
از زمان عضویت ناظر ایران در شانگهای سه رئیس جمهور در کشور عوض شده است و عضویت ناظر از دولت نهم شروع شد و در این مدت نیز بارها مقامات ارشد کشورمان از دیگر اعضا خواسته بودند تا با عضوت دائم این کشور موافقت کنند و در نهایت در ایستگاه دولت سیزدهم که با سیاست نگاه به شرق تمرکز خود را بر تقویت روابط با همسایگان قرار داده است، این مسئله به سرانجام رسید.
موانع منطقه‌ای و بین‌المللی بر سر راه عضویت ایران
هر چند برخی از کشورها زودتر از آنچه انتظار می‌رفت عضویت دائم در سازمان شانگهای را به دست آوردند اما این مسئله برای ایران به راحتی انجام نشد و مدت زمان زیادی را طی کرد و در این مسیر برخی موانع منطقه‌ای و بین‌المللی دست به دست هم دادند تا این پروسیه مسیر طولانی را طی کند.
یکی از عوامل اصلی که سبب شد تا عضویت ایران طولانی‌تر شود نوع نگاه منفی بود که برخی اعضای سازمان نسبت به ایران داشتند. یکی از این کشورها، تاجیکستان بود که در چند سال گذشته مانع عمده‌ای پیش پای ایران گذاشته بود و برخی سوء تفاهماتی که در این زمینه به وجود آمد باعث شده بود تا مقامات دوشنبه راه رسیدن تهران به شانگهای را کمی به تاخیر بیندازند.
طرز فکری که تاجیکستان درباره ایران داشت را برخی دیگر از کشورهای آسیای مرکزی هم دارند. این کشورها برخی اقلیت‌های دینی در منطقه را در فهرست گروههای رادیکال و افراطی قرار داده‌اند اما ایران نگاه متفاوتی نسبت به این جریانهای دینی دارد و این موضوع یکی از موارد اختلافی بوده که برای سالها بین دو طرف وجود داشته است. همچنانکه تاجیکستان در سالهای گذشته بارها مدعی شده بود که ایران از حزب نهضت اسلامی تاجیکستان حمایت می‌کند و حتی در سال 2015 که تهران از رهبر این حزب برای شرکت در کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی در تهران دعوت کرد تنشها بین ایران و تاجیکستان بیشتر شد، چرا که مقامات دوشنبه فعالیتهای این حزب را به اتهامات تلاش برای برهم زدن نظم و امنیتی داخلی ممنوع کرده بودند و هر گونه حمایتهای خارجی از آنرا تهدیدی برای منافع ملی خود می‌دانستند. هر چند مقامات تاجیکستان به صراحت اعلام نکرده بودند که دلیل مخالفتشان با عضویت ایران در شانگهای به خاطر این موضوعات است اما در عمل این اختلاف نظرها بر روابط دو کشور در چارچوب همکاریهای منطقه‌ای سایه انداخته بود که این سوء تفاهمات در یکسال گذشته رفع شده است. باتوجه به اینکه پذیرش عضو جدید منوط به توافق همه اعضای دائم است لذا مخالفت یک عضو هر چند از لحاظ اقتصادی و نظامی ضعیف هم می‌تواند مانع بزرگی برای سایر کشورها باشد تا نتوانند عضویت این سازمان را کسب کنند.
موضوع مهم دیگر تنشهای ایران با غرب بر سر برنامه هسته‌ای و تحریمها بود که در یک دهه گذشته بر روابط تهران با همسایگان نیز سایه افکنده بود. کشورهای آسیای مرکزی که از این تنشها نگران بودند و برخی از آنها نیز که میزبان پایگاههای آمریکا در منطقه بودند در توسعه روابط خود با ایران از سوی مقامات واشنگتن تحت فشار قرار داشتند.
همچنین خطر وقوع جنگ بین ایران با آمریکا و رژیم صهیونیستی در سالهای گذشته و احتمال سرایت این بحران به سازمان شانگهای که خواهان تقابل با غرب و رویارویی با شورای امنیت سازمان ملل که هر از گاهی قطعنامه‌های ضد ایرانی تصویب می‌کرد نبودند، اعضای سازمان را در پذیرش رسمی ایران دچار تردید کرده بود.
باتوجه به اینکه ایران تحت گسترده‌ترین تحریمهای آمریکا و شورای امنیت بود، اعضای شانگهای برای اینکه در مسیر تهران کارشکنی کنند شروط جدیدی را مطرح کردند که عملا تنها متوجه تهران بود. همچنانکه ولادیمیر پوتین، در نشست شانگهای در سال 2010 که در آن زمان نخست وزیر روسیه بود در سخنانی هر گونه تحریم از سوی شورای امنیت سازمان ملل را به عنوان مانعی بر سر راه عضویت دیگر کشوررها در این سازمان اعلام کرد که عملاً پیامی غیرمستقیم برای ایران محسوب می‌شد.
اگرچه با توافق برجام در سال 2015، این امیدواری به وجود آمد که شرط و بهانه تحریم نبودن ایران برای عضویت دائم از روی میز شانگهای برداشته شود اما تا کشورهای عضو این موضوع را بررسی کنند تحولات دیگری در داخل آمریکا رخ داد که اجازه بررسی این موضوع را نداد. با روی کار آمدن دونالد ترامپ و خروج این کشور از برجام تنشها بین واشنگتن و تهران، بیش از پیش نتشدید شد و اعضای سازمان شانگهای از این مسئله به شدت نگران بودند و به همین خاطر مسئله عضویت ایران را تا روشن شدن وضعیت تحریمها و برجام مسکوت گذاشته بودند.
همچنین، برخی تحلیلگران بر این باورند که سیاست چین برای همزیستی صلح‌آمیز با آمریکا نیز پکن را درمورد عضویت ایران دچار تردید می‌کرد. با توجه به موضع تند ایران و آمریکا علیه همدیگر، چین نگران بود که عضویت کامل ایران، پیمان شانگهای را سازمانی ضد منافع آمریکا جلوه دهد و بنابراین چین در انتظار بهبود روابط ایران و آمریکا برای تایید عضویت کامل ایران بوده است.
از سوی دیگر، رژیم صهیونیستی هم که همواره از لابی قدرتمند خود در عرصه جهانی برای ضدیت با ایران استفاده می‌کند، سعی داشت با فشار به برخی کشورهای عضو سازمان شانگهای راه ورود ایران به آن را مسدود کند. به دلیل روابط گسترده‌ای که بین روسیه و چین با رژیم صهیونیستی وجود داشت، صهیونیستها سعی می‌کردند تا این دو کشور تاثیرگذار در سازمان را که روابط خوبی هم با تهران داشتند به سمت خود جلب کرده و آنها را متقاعد کنند که در صورت موافقت با عضویت ایران در شانگهای این مسئله ممکن است بر سطح روابط آنها با اسرائیل تاثیر بگذارد و مقامات مسکو و پکن هم در این میان ملاحظاتی داشتند.
اما اکنون که شرایط جهانی تغییر یافته و روسیه و چین به عنوان قدرت‌های اصلی سازمان شانگهای با آمریکا و اروپا و حتی رژیم صهیونیستی سرشاخ شده‌اند، برای اتحاد گسترده با متحدانشان در منطقه ایران را به اردوگاه خود ملحق کرده‌اند تا وزن خود را در برابر غربیها بالا ببرند. زیرا ایران به دلیل برخورداری از ذخایر عظیم انرژی و موقعیت ژئوپلتیکی و نفوذ منطقه‌ای بالایی که دارد می‌تواند برای سازمان شانگهای موثر باشد و با قابلیتهای خود در عرصه تجاری و ترانزیتی بخشی از مشکلات کشورهای عضو را مرتفع کند. کریدور شمال-جنوب که اخیرا راه‌اندازی شده است و بخش عمده آن از خاک ایران می‌گذرد در آینده در چارچوب همکاریهای اعضای شانگهای نقش مهمی ایفا خواهد کرد و ایران را به قطب اصلی ترانزیتی در منطقه تبدیل خواهد کرد.
عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای با توجه به همکاریهای گسترده اعضاء آن در حوزه‌های سیاسی، امنیتی، اقتصادی، ترانزیتی و انرژی بدون تردید فضای مناسب‌تری را برای تعاملات بین‌المللی کشورمان فراهم خواهد آورد و پیش‌بینی می‌شود حضور و عضویت رسمی ایران زمینه‌ساز نقش فعال‌تر در عرصه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی شود که در این صورت، پروژه غرب برای به انزوا کشاندن ایران را به شکست خواهد کشاند.
