الوقت- در خصوص حضور و نفوذ پان ترکیسم در خارج از ترکیه، قدرت های روسیه و چین، رقبای اصلی و بین المللی ترک ها محسوب می گردند. ضریب نفوذ روسیه بر کشورهای آسیای مرکزی به لحاظ امنیتی، سیاسی، فرهنگی و وجود جمعیت روس زبان در تمامی این جمهوری ها باعث شده است تا رهبران این کشورها ملاحظات روسیه و ناخشنودی آن از نفوذ ترکیه و به تبع آن غرب را مورد توجه جدی قرار دهند. از سوی دیگر، روسیه همواره تلاش های ترکیه برای نزدیکی به منطقه و به ویژه برگزاری نشست سران شورای همکاری جهان ترک که با درون مایه ی پان ترکیسم همراه است را با نگرانی بررسی و پی گیری می کند .
روسیه و چین نگران نفوذ پان ترکیسم در منطقه آسیای مرکزی می باشند و حضور ترکیه را در راستای حضور غرب و آمریکا تفسیر می کند. برخی تحلیلگران، چین را به دلیل نفوذ گسترده ی اقتصادی در آسیای مرکزی رقیب جدی ترکیه در منطقه می دانند. ضمن آن که چین نیز نسبت به ترکیه و فعالیت های پان ترکیستی در مناطق جدایی طلبِ مسلمان نشینِ ترک تبارِ شرقی خود در استان سین کیانگ (اویغورستان) نگرانی ها و ملاحظات خاص خود را دارد و در این راستا، تلاش کرده است تا با نفوذ اقتصادی در آسیای مرکزی، پروژه های پان ترکیستی در مناطق ترک نشین خود را خنثی کند. در واقع یکی از دلایل حضور گسترده ی چین در آسیای مرکزی به ویژه پس از شکل گیری پیمان شانگهای، حساسیت این کشور به حضور ترکیه و پی گیری پروژه های پان ترکیستی از سوی آنکارا بوده است. از سوی دیگر، ایالات متحده، اتحادیه ی اروپا و رژیم صهیونیستی نیز ملاحظات خاص و منافع خود را در مسئله ی پان ترکیسم دارند. برخی تحلیل گران منطقه مدعی هستند که حضور گسترده ایالات متحده آمریکا و رژیم صهیونیستی در جمهوری آذربایجان، فصولی از سناریوی مهار ترکیه در منطقه است .
نگاه قدرت های مهم منطقه ای و کوچک به حضور و نفوذ پان ترکیسم در خارج از ترکیه
در تحلیل نگاه کشورهای منطقه نسبت به مواضع و موانع ترکیه در پیشبرد پروژه ی پان ترکیسم، از طریق همکاری های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی و راهبرد استفاده از اشتراکات قومی در منطقه، می توان به سه موضوع اصلی اشاره کرد:
اول – عدم استقبال و روی گردانی برخی کشورهای منطقه ی آسیای مرکزی از اجرای برنامه های پان ترکیسم مورد نظر
دو کشور ترکمنستان و ازبکستان با عضویت خود در شورای همکاری کشورهای ترک زبان، به دلیل عدم پذیرش ترکیه به عنوان برادر بزرگ تر و تأکید آن ها بر ناسیونالیسم ازبکی و ترکمنی مخالف اند.
کشورهای منطقه با سیاست های فرهنگی ترکیه، مخالف هستند و بیشتر از آنکه به دنبال ایجاد یک زبان واحد ترکی مورد نظر آنکارا و باکو باشند، بر تقویت زبان های محلی ازبکی، ترکمنی، قرقیزی و قزاقی تأکید دارند. علاوه بر زبان، سیاست تاریخ نویسی جهان ترک از سوی ترکیه، به دلیل تأکید کشورهای آسیای مرکزی به تاریخ ملی و تجریه ی تاریخی خاص خود، با عدم استقبال آن ها مواجه شد. این کشورها همچنین بر سر واژه «ترک گرایی» نظر متفاوتی با ترکیه و محافل پان ترکی دارند و نسبت به کاربرد آن با اکراه برخورد می کنند. کشورهای آسیای مرکزی، طرح اولیه ترکیه برای ارتباط با غرب از طریق آنکارا را نپذیرفتند. روابط گسترده رژیم صهیونیستی با آسیای مرکزی و تماس های مستقیم آمریکا با منطقه، به ویژه پس از حوادث 11 سپتامبر و جنگ در افغانستان، طرح ترکیه برای تبدیل شدن به مسیر ارتباطی با غرب را نیز تا حد زیادی تضعیف کرد.
دوم – رشد ایدئولوژی های رقیب پان ترکیسم در منطقه
اسلام گرایی رقیب اصلی پان ترکیسم و حتی ناسیونالیسم محلی در آسیای مرکزی به شمار می رود. رشد سریع جنبش های اسلام گرایی، از جمله حزب التحریر ازبکستان، نشان دهنده وجود یک جریان رقیب بسیار قدرتمند فراملی در آسیای مرکزی است. از آغاز قرن بیستم اعتقادات دینی، نسبت به جریانات ناسیونالیسم قومی محلی یا ناسیونالیسم فراملی پان ترکیسم، تأثیر بسیار بیشتری بر افکار عمومی آسیای مرکزی داشته است. جریان های ایدئولوژیک «ناسیونالیسم محلی» و «اسلام گرایی» شرایطی را فراهم کرده اند تا رشد پان ترکیسم در منطقه با چالش مواجه شود. ناسیونالیسم محلی در هر یک از کشورهای آسیای مرکزی عامل بسیج و حمایت نخبگان سیاسی شده است و هر یک از نخبگان حاکم در کشورهای منطقه، برای تداوم اقتدار خود، آرمان های سوسیالیستی پیشین را رها کرده اند و به سوی خلق هویت سیاسی جدید بر محور ناسیونالیسم قومی و محلی خود رفته اند و بدین سان ناسیونالیسم قرقیز، قزاق، ترکمن و ازبک، در برابر ایدئولوژی فراملی پان ترکیسم قرار گرفته اند. اسلام گرایی رقیب اصلی پان ترکیسم و حتی ناسیونالیسم محلی در آسیای مرکزی به شمار می رود. رشد سریع جنبش های اسلام گرایی، از جمله حزب التحریر ازبکستان، نشان دهنده ی وجود یک جریان رقیب بسیار قدرتمند فراملی در آسیای مرکزی است.
سوم – رقابت های منطقه ای و فرامنطقه ای
پس از استقلال جمهوری های آسیای مرکزی و به دنبال آن تشکیل کنگره دوستی و همکاری کشورهای ترک زبان از سوی ترکیه، حساسیت بسیاری از قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای را برانگیخت. از آنجا که پان ترکیسم دارای جنبه های الحاق گرایانه است، موجبات حساسیت و ممانعت برخی کشور های همسایه را بوجود آورده است .
علاوه بر ج.ا.ایران، کشورهای پاکستان، عربستان، هند نیز با ترکیه در رقابت اند. عربستان سعی دارد تا در بُعد مذهبی در منطقه نفوذ کند. رشد رادیکالیسم اسلامی نشان دهنده ی نفوذ مکتب وهابی گری عربستان است. هند و پاکستان نیز برای نفوذ اقتصادی و فرهنگی در منطقه تلاش می کنند. برخی ها حمایت پاکستان از طالبان در افغانستان را در راستای برنامه اسلام آباد برای نفوذ به منطقه ی آسیای مرکزی می دانند. هند نیز با توجه به نفوذ فرهنگی و اقتصادی در آسیای مرکزی و تبدیل شدن به یک قدرت بزرگ، رقیب مهمی برای ترکیه محسوب می گردد. ضمن آن که نفوذ گسترده ی فرهنگ، بویژه در حوزه های موسیقی و سینمای هند در آسیای مرکزی فراتر از نفوذ هنر و سینمای ترکیه است.
احمد مرجانی نژاد
